Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska. Polityk – fundator – patronBożena Popiołek

Elizabeth Sieniawska née Lubomirska. Homme politique - fondateur - mécène Bożena Popiołek

Portret Elżbiety Sieniawskiej (fragm.), Louis de Silvestre, krąg (?), 1720, depozyt Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, fot. Z. Reszka

Portrait d'Elżbieta Sieniawska (détail), Louis de Silvestre, cercle (?), 1720, dépôt du Musée National de Varsovie, Musée du Palais du Roi Jan III à Wilanów, photo de Z. Reszka

Elżbieta Helena z Lubomirskich Sieniawska (ok. 1669–1729), wojewodzina bełska, następnie hetmanowa wielka koronna i kasztelanowa krakowska[1], była córką Zofii z Opalińskich i Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, marszałka wielkiego koronnego. Jej matka była kobietą światłą i dobrze wykształconą, zaś ojciec wybitnym poetą i publicystą polskiego baroku. Marszałkówna urodziła się zapewne w Końskowoli, w dziedzicznym miasteczku swojej matki, i być może tam spędziła pierwsza lata życia. Zofia Lubomirska była osobą kruchą i cierpiała na silną skoliozę, która stała się przyczyną jej śmierci[2]. Prawdopodobnie do postępów choroby przyczyniła się ciąża i narodziny jedynej córki. Po śmierci matki marszałkówna przebywała z ojcem w Warszawie i w Łańcucie u stryja Hieronima Augustyna Lubomirskiego i jego żony Konstancji z Bokumów, z którymi była silnie związana. Drugie małżeństwo ojca z Elżbietą z Denhoffów, zawarte w 1676 roku, nie wpłynęło zasadniczo na relacje Elżbiety z ojcem, które zawsze pozostawały bliskie i serdeczne. W latach 1677–1682 przebywała na pensji panien wizytek w Warszawie, gdzie odebrała podstawową w tym czasie edukację przypisaną dziewczętom[3]. Z racji bliskich kontaktów Stanisława Herakliusza Lubomirskiego z dworem królewskim Elżbieta przebywała u boku królowej Marii Kazimiery, z którą łączyły ją serdeczne relacje, a królowa wywarła silny wpływ na mentalność młodej magnatki. Na dworze królowej Sieniawska zawarła też szereg kontaktów i przyjaźni, które chętnie utrzymywała w późniejszym czasie.

Elżbieta Helena Sieniawska née Lubomirska (vers 1669–1729), voïvodie de Belz, alors Grand Hetman de la Couronne et Castellan de Cracovie[1], était la fille de Zofia née Opaliński et de Stanisław Herakliusz Lubomirski, Grand Maréchal de la Couronne. Sa mère était une femme éclairée et bien éduquée, et son père était un poète et publiciste exceptionnel du baroque polonais. Marszałkówna est probablement née à Końskowola, dans la ville héréditaire de sa mère, et y a peut-être passé les premières années de sa vie. Zofia Lubomirska était une personne fragile et souffrait d'une scoliose sévère, qui fut la cause de sa mort[2]. La grossesse et la naissance de la fille unique ont probablement contribué à la progression de la maladie. Après la mort de sa mère, le maréchal est resté avec son père à Varsovie et Łańcut avec son oncle Hieronim Augustyn Lubomirski et sa femme Konstancja née Bokuma, avec qui elle était fortement liée. Le deuxième mariage de son père avec Elżbieta née Denhoff, conclu en 1676, n'affecta pas de manière significative la relation d'Elizabeth avec son père, qui resta toujours proche et cordiale. Dans les années 1677-1682, elle séjourne au pensionnat des Sœurs de la Visitation à Varsovie, où elle reçoit l'instruction de base réservée aux filles à l'époque[3]. En raison des contacts étroits de Stanisław Herakliusz Lubomirski avec la cour royale, Elżbieta est restée aux côtés de la reine Maria Kazimiera, avec qui elle avait des relations cordiales, et la reine a exercé une forte influence sur la mentalité du jeune magnat. À la cour de la reine, Sieniawska a également noué un certain nombre de contacts et d'amitiés, qu'elle a volontiers entretenus plus tard.

Krótkie, zaledwie dwumiesięczne narzeczeństwo ukoronowane zostało 6 lipca 1687 roku ślubem zawartym – być może pod presją ojca – z Adamem Mikołajem Sieniawskim, spadkobiercą potężnej fortuny. Uroczystości w kaplicy w kościele warszawskich Pijarów przewodniczył ówczesny prymas Michał Stefan Radziejowski[4]. Od ojca marszałkówna otrzymała posag w wysokości stu tysięcy złotych polskich w gotówce i drugie tyle zapisane na wsi Poręba w województwie krakowskim. Była to wówczas tradycyjna suma przekazywana dziewczętom z jej warstwy społecznej[5]. Sieniawskiej trudno było się rozstać z tętniącą życiem Warszawą i dworem królewskim, które miała zamienić na odległe ruskie majątki swojego męża, szczególnie Brzeżany. Potężna rodowa rezydencja Sieniawskich nigdy nie budziła jej zachwytu, w pierwszych latach małżeństwa rzadko więc pojawiała się w jej murach. Stanowiło to częsty powód niesnasek między małżonkami, gdyż Elżbieta pod byle pretekstem opuszczała męża i wracała do stolicy. Z kolei Adam Mikołaj Sieniawski nie przepadał za Warszawą i starał się zatrzymać żonę na Rusi.

Les courts fiançailles, qui ne durèrent que deux mois, furent couronnés le 6 juillet 1687 par un mariage conclu - peut-être sous la pression de son père - avec Adam Mikołaj Sieniawski, l'héritier d'une puissante fortune. La cérémonie dans la chapelle de l'église piariste de Varsovie a été présidée par le primat Michał Stefan Radziejowski[4]. De son père, le maréchal a reçu une dot de cent mille zlotys polonais en espèces et un autre autant dans le village de Poręba dans la voïvodie de Cracovie. Il s'agissait alors d'une somme traditionnelle donnée aux filles de sa classe sociale[5]. Il était difficile pour Sieniawska de se séparer de Varsovie animée et de la cour royale, qu'elle devait échanger contre les lointaines propriétés ruthènes de son mari, en particulier Brzeżany. La puissante résidence ancestrale Sieniawski n'a jamais suscité son admiration, de sorte que dans les premières années de son mariage, elle est rarement apparue dans ses murs. Ce fut une cause fréquente de discorde entre les époux, car Elizabeth quitta son mari sous n'importe quel prétexte et retourna dans la capitale. Adam Mikołaj Sieniawski, en revanche, n'aimait pas Varsovie et essayait de garder sa femme en Ruthénie.

Relacje Elżbiety Sieniawskiej z królową Marią Kazimierą były w tym czasie serdeczne, tym bardziej, że w otoczeniu królowej przebywały również dwie młodsze siostry jej męża – Joanna i Teofila Sieniawskie – córki dawnego towarzysza broni króla Jana III Mikołaja Hieronima Sieniawskiego i jego żony Cecylii Marii z Radziwiłłów. Wydaje się, że młode panny Sieniawskie przybyły na królewski dwór znacznie wcześniej, niż się dotąd przyjmowało – być może już na początku lat osiemdziesiątych, kiedy zostały osierocone przez ojca, a ich brat przebywał w podróży edukacyjnej[6]. Po śmierci matki w 1685 roku, prawnym opiekunem hetmanówien został ich brat Adam Mikołaj. Jego żona Elżbieta prawdopodobnie wzięła na siebie trud opieki nad wojewodziankami, dopóki obie nie wyszły za mąż. Cieniem na wzajemnych kontaktach ze starszą z nich – Joanną z Sieniawskich Potocką – kładła się sprawa jej nieudanego związku ze Stefanem Aleksandrem Potockim, łowczym koronnym, następnie strażnikiem wielkim koronnym, a od 1720 wojewodą bełskim. Ustawiczne naciski o wypłatę posagu i żądania wsparcia przy staraniach o awanse kierowane pod adresem Sieniawskich stały się powodem długotrwałego konfliktu między Potockim i Adamem Mikołajem, a wzajemne żale zniszczyły małżeństwo Joanny. Mimo to właśnie z Potocką Sieniawska utrzymywała stałą korespondencję, ceniła być może jej humor i plotkarski zmysł.

Les relations d'Elżbieta Sieniawska avec la reine Maria Kazimiera étaient alors cordiales, d'autant plus que les deux sœurs cadettes de son mari, Joanna et Teofila Sieniawski, filles de l'ancien compagnon du roi Jean III Mikołaj Hieronim Sieniawski et de son épouse Cecylia Maria née Radziwiłł, étaient également dans l'entourage de la reine. . Il semble que les jeunes filles Sieniawski soient arrivées à la cour royale beaucoup plus tôt qu'on ne le pensait auparavant - peut-être dès le début des années 1980, lorsqu'elles sont devenues orphelines de leur père et que leur frère était en voyage d'études[6]. Après la mort de leur mère en 1685, leur frère Adam Mikołaj est devenu le tuteur légal des hetmans. Sa femme Elżbieta s'est probablement occupée seule des femmes de la voïvodie jusqu'à ce qu'elles se marient toutes les deux. Les contacts mutuels avec l'aînée d'entre eux, Joanna Potocka née Sieniawski, ont été éclipsés par sa relation ratée avec Stefan Aleksander Potocki, le chasseur de la couronne, puis le grand garde de la couronne, et à partir de 1720 le voïvode de Bełz. La pression constante pour le paiement de la dot et les demandes de soutien dans les efforts pour obtenir des promotions destinées aux Sieniawski sont devenues la raison d'un conflit à long terme entre Potocki et Adam Mikołaj, et des griefs mutuels ont détruit le mariage de Joanna. Néanmoins, c'est avec Potocka que Sieniawska entretenait une correspondance constante, peut-être appréciait-elle son humour et son sens des commérages.

Sieniawska nie cierpiała natomiast brutalnego, porywczego i skłonnego do ekscesów łowczego koronnego i nie szczędziła mu przykrych słów. W Potockim widziała też przyczynę skandalu, jaki omal nie zniszczył jej małżeństwa[7]. Pod koniec 1694 roku warszawskim towarzystwem wstrząsnęła plotka o romansie Sieniawskiej z Janem Stanisławem Jabłonowskim, wojewodą wołyńskim, synem hetmana wielkiego koronnego Stanisława Jabłonowskiego. Autorami plotek i wynikłego stąd skandalu mieli być Stefan Potocki oraz krewny Sieniawskiego, od dawna mu niechętny Prokop Jan Granowski, starosta żytomierski. Mieli oni upublicznić miłosne listy wojewody wołyńskiego adresowane do Sieniawskiej. Być może był to rewanż Potockiego wobec ówczesnej wojewodziny bełskiej niechętnej jego małżeństwu z Joanną Sieniawską (ślub 2 stycznia 1695 roku)[8]. Zazdrosny Adam Mikołaj niespodziewanie nadał sprawie wielkiego rozgłosu. Spór miedzy małżonkami trwał niemal rok, a mediacji podjęła się zarówno królowa, jak i stryj Sieniawskiej – Hieronim Augustyn Lubomirski, wówczas podskarbi wielki koronny. Stronę córki mocno trzymał marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski, który użyczył jej schronienia na czas małżeńskiego konfliktu i przekonywał, iż wina leży po stronie tego, kto pisał listy[9]. Marszałek był przekonany, że ktoś miał „interes jakiś domowy” w skłóceniu małżonków.

Relacje Elżbiety Sieniawskiej z królową Marią Kazimierą były w tym czasie serdeczne, tym dalej, że w otoczeniu królowej przebywały również dwie młodsze siostry jej męża – Joanna i Teofila Sieniawskie – córka dawnego towarzysza broni króla Jana III Mikołaja Hieronima Sieniawskiego i jego żony Cecylii Marii z Radziwiłłów . Wydaje się, że młode panny Sieniawskie przybyły na królestwo dwór wcześniej, niż się zgłosiło – może już na początku lat osiemdziesiątych, kiedy zostały osierocone przez ojca, a ich brat przebywał w podróży edukacyjnej[6]. Po śmierci matki w 1685 roku, został opiekunem hetmanówien ich brat Adam Mikołaj. Jego żona Elżbieta prawdopodobnie wzięła na siebie trud opieki nad wojewodziankami, więc obie nie wyszły za męża. Cieniem na wzajemnych kontaktach ze starszą z nich – Joanną z Sieniawskich Potocką – kładła się sprawa jej nieudanego związku ze Stefanem Aleksandrem Potockim, łowczym koronnym, następnie administracją wielkim koronnym, a od 1720 wojewodą bełskim. Ustawiczne ciśnienie i siłę posagu i wsparcie przy staraniach o podwyższenie sterowania pod adresem Sieniawskich, stałe, które muszą powstać w związku między Potockim i Adamem Mikołajem, a współdziałanie żale zniszczenia ły związek Joanny. Mimo to właśnie z Potocką Sieniawską wspierała korespondencję, ceniła być może jej humor i plotkarski zmysł.

Wydaje się, że skandal miał przede wszystkim tło polityczne – rywalizację magnackich rodzin o wpływy w armii i życiu publicznym w przeddzień spodziewanego bezkrólewia[10]. Osłabienie Potockich u schyłku XVII wieku i coraz wyższa pozycja Jabłonowskich była nie w smak Lubomirskim. Szczególnie ambicje podskarbiego koronnego Hieronima Augustyna Lubomirskiego były coraz większe, szukał więc sposobu osłabienia zagrażających mu Jabłonowskich, których popierała królowa Maria Kazimiera. Układ, jaki Lubomirscy zawarli ze spowinowaconymi ze sobą Sapiehami o poparciu dla kandydatury Jakuba Sobieskiego na wypadek bezkrólewia, był wyraźnie wymierzony w królową i związanego z nią Stanisława Jabłonowskiego. Hieronim Augustyn Lubomirski jeszcze w 1695 roku chciał wymusić na Adamie Mikołaju Sieniawskim spotkanie przed mającymi się zebrać sejmikami, by wypracować sposób działania. Przesłał mu również, z poleceniem spalenia listu, paszkwil dotyczący wojewody wileńskiego, Kazimierza Jana Sapiehy, który wyszedł z kręgu dworu królewskiego: „aby JW. Pa[na] wojewodę wileńskiego i przyjaciół jego dyskredytować, [z]ohydzić i podać in odium u szlachty”[11].

Sieniawska nie cierpiała natomiast brutalnego, porywczego i skłonnego do ekscesów łowczego koronnego i nie szczędziła mu przykrych słów. W Potockim widziała też przyczynę skandalu, jaki omal nie zniszczył jej małżeństwa[7]. Pod koniec 1694 roku warszawskim towarzystwem wstrząsnęła plotka o romansie Sieniawskiej z Janem Stanisławem Jabłonowskim, wojewodą wołyńskim, synem hetmana wielkiego koronnego Stanisława Jabłonowskiego. Autorami plotek i wynikłego stąd skandalu mieli być Stefan Potocki oraz krewny Sieniawskiego, od dawna mu niechętny Prokop Jan Granowski, starosta żytomierski. Mieli oni upublicznić miłosne listy wojewody wołyńskiego adresowane do Sieniawskiej. Być może był to rewanż Potockiego wobec bliskiej wojewodziny bełskiej niechętnej jego związku z Joanną Sieniawską (ślub 2 stycznia 1695 roku)[8]. Zazdrosny Adam Mikołaj niespodziewanie nadał sprawie wielkiego rozgłosu. Spór między małżonkami prawie rok, a mediacja została podjęta zarówno królowa, jak i stryj Sieniawskiej – Hieronim Augustyn Lubomirski, a następnie podskarbi wielki koronny. Stronę mocno wzmocnił marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski, który użyczył jej schronienia na czas małżeńskiego konfliktu i przekonał, że wina leży po stronie tego, kto napisał listy[9]. Marszałek był kimś, że ktoś miał „interes jakiś domowy” w skłóceniu małżonków.

W intrydze przeciwko Jabłonowskim wykluczyć należy udział Marii Kazimiery, która dopiero co oddała rękę swojej siostrzenicy Joanny de Béthune wojewodzie wołyńskiemu Janowi Stanisławowi Jabłonowskiemu. Królowa nie miała więc żadnego interesu w tym, by go kompromitować. Tymczasem Hieronim Augustyn Lubomirski nie spodziewał się, że sprawa nabierze takiego rozgłosu, a Sieniawski potraktuje domniemany romans żony aż tak poważnie. Obawiając się więc utraty wpływu na Sieniawskiego oraz jego dalszych kroków, podskarbi Lubomirski szybko zaproponował mediację zwaśnionym małżonkom[12]. Przez całą jesień 1695 roku pośredniczył między Elżbietą i Adamem Mikołajem, odwołując się przy tym do swojego brata Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. „Konferowałem z JMością względem JW. Pani wojewodziny, jakoś mi WMM Pan zlecił, żeby jej dał ojcowskie napomnienie, co obiecał JM uczynić, gdy odjeżdżać będzie” – Hieronim Augustyn zawiadomił w grudniu Sieniawskiego[13].

Wydaje się, że skandal miał przede wszystkim znaczenie polityczne – rywalizację magnackich rodzin o wpływy w armii i życiu publicznym w przeddzień spodziewanego bezkrólewii[10]. Osłabienie Potockich u schyłku XVII wieku i coraz wyższa pozycja Jabłonowskich była nie w smaku Lubomirskim. Szczególne ambicje podskarbiego koronnego Hieronima Augustyna Lubomirskiego były coraz większe, więc sposób osłabienia dobrojących mu Jabłonowskich, których wspierała królowa Maria Kazimiera. Układ, jaki Lubomirscy zawarli ze spowinowaconymi ze sobą Sapiehami o poparciu dla kandydatury Jakuba Sobieskiego na wypadek bezkrólewia, był wymierzony w królową i związanego z nią Stanisława Jabłonowskiego. Hieronim Augustyn Lubomirski jeszcze w 1695 roku chciał wymusić na Adamie Mikołaju Sieniawskim spotkanie przed mającymi się żywymi sejmikami, przez wypracować sposób działania. Przesłał mu również, z rekomendacją spalenia listu, paszkwil dotyczący wojewody wileńskiego, Kazimierza Jana Sapiehy, który wyszedł z kręgu dworu królewskiego: „aby JW. Pa[na] wojewodę wileńskiego i przyjaciół jego dyskredytować, [z]ohydzić i państwa in odium u szlachty”[11].

W końcu udało się pogodzić skłócone strony i pod koniec grudnia 1695 roku Elżbieta Sieniawska, jakoby mocno skruszona, powróciła do męża. Obrażona na stryja odrzuciła jednak jego propozycję wspólnego powrotu do Rzeszowa. Lubomirski zaś żalił się w liście do Sieniawskiego – „której służyłbym w tej drodze, gdyby była ta wola JMci nastąpiła, bom usługę moją ofiarował”[14]. Wspólne mieszkanie pogodzonych małżonków nie trwało jednak długo. Wojewodzinę znów porwał wir dworskiego życia i intryg oraz kolejny romans – tym razem z królewskim synem Aleksandrem Sobieskim. Sieniawska ostrzegała małżonka:

W intrydze przeciwko Jabłonowskiemu właściwemu udział Marii Kazimiery, która dokładnie oddała swojej siostrzenicy Joanny de Béthune wojewodzie wołyńskiemu Janowi Stanisławowi Jabłonowskiemu. Królowa nie miała żadnego interesu w tym czasie, by go kompromitować. Tymczasem Hieronim Augustyn Lubomirski nie spodziewał się, że sprawa nabierze takiego rozgłosu, a Sieniawski potraktuje domniemany romans żony aż tak poważnie. Obawiając się więc utraty wpływu na Sieniawskiego oraz jego wczesnych kroków, podskarbi Lubomirski szybko zaawansowanej mediacji zwaśnionym małżonkiem[12]. Przez całą jesień 1695 roku pośredniczył między Elżbietą i Adamem Mikołajem, odwołując się przy tym do swojego brata Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. „Konferowałem z JMością względem JW. Pani wojewodziny, jakoś mi WMM Pan zlecił, żeby jej dać ojcowskie napomnienie, co widać JM rzeczywiste, gdy odjeżdżać będzie” – Hieronim Augustyn zawiadomił w grudniu Sieniawskiego[13].

„Ani fukiem, ani groźbą do niczego mnie nie przywiedzie, gdy zaś WM Pana znajduję łaskawego na się, obligowanam mu tak jest, że nic na świecie czynić, myśleć nawet nie chcę, tylko co by jego kontentować mogło czynię i żebyś mógł wiedzieć, że Tobie żyję, to mi się podoba i tego chcę, co Ty”[15].

« Ni fuk ni menace ne me conduira à rien, et quand je trouve le Seigneur gracieux envers moi, je lui suis obligé que je ne veux rien faire au monde, je ne veux même pas penser, je ne fais que ce qui lui plairait, et pour que tu saches que je vis pour toi, cela me plaît et je veux ce que tu veux »[15].

Słowa wojewodziny bełskiej skierowane do męża oraz wsparcie, jakie otrzymała z różnych stron, wskazują na wyjątkową pozycję kobiet w Rzeczypospolitej. Dworska opinia publiczna była zdziwiona rozmiarami skandalu i postawą Adama Mikołaja Sieniawskiego. Swoboda, z jaką zachowywały się kobiety zarówno w życiu rodzinnym, jak i publicznym, wskazuje na daleko posunięty proces emancypacji, który dokonał się w XVII stuleciu w Rzeczypospolitej. Ograniczenia prawne często pozostawały martwą literą wskutek zawierania rozmaitych umów między małżonkami (na przykład umowy dożywocia, zapisy testamentalne) i potwierdzania sobie wzajemnie praw majątkowych czy opieki nad potomstwem. Źródła niejednokrotnie dają świadectwo równouprawnienia małżonków w obrębie gospodarstwa domowego – wspólnego zarządu nad dobrami, doboru służby, konsultowania decyzji ekonomicznych, wychowania i uposażenia potomstwa. Mężczyźni, pochłonięci sprawami publicznymi, bardzo często oddawali pieczę nad majątkiem w ręce żon, które zawierały umowy arendarne, nadzorowały służbę, kontrolowały produkcję rolną i przemysłową, zajmowały się handlem i spławem towarów czy też prowadziły sprawy w trybunałach. Najzamożniejsze kobiety dysponowały niezależnymi od męża środkami utrzymania, służbą i dworem, organizowały silne kręgi klientalne i aktywnie włączały się w życie publiczne, czego znakomitym przykładem jest Elżbieta Sieniawska i jej rówieśniczki[16].

Les paroles de la voïvode de Bełz adressées à son mari et le soutien qu'elle a reçu de divers côtés indiquent la position exceptionnelle des femmes dans le Commonwealth. L'opinion publique de la cour a été surprise par l'ampleur du scandale et l'attitude d'Adam Mikołaj Sieniawski. La liberté avec laquelle les femmes se sont comportées tant dans la vie familiale que publique indique un processus d'émancipation de grande envergure qui s'est déroulé au XVIIe siècle en République de Pologne. Les restrictions légales sont souvent restées lettre morte en raison de la conclusion de divers accords entre époux (par exemple, des rentes viagères, des clauses testamentaires) et de la confirmation réciproque des droits de propriété ou de garde des enfants. Les sources témoignent souvent de l'égalité des droits des époux au sein du ménage - gestion conjointe des biens, sélection des domestiques, consultation des décisions économiques, éducation et salaire de la progéniture. Les hommes, absorbés par les affaires publiques, confiaient très souvent la garde de leurs biens à leurs épouses, qui concluaient des baux, surveillaient le service, contrôlaient la production agricole et industrielle, s'occupaient du commerce et de l'expédition des marchandises, ou plaidaient les causes devant les tribunaux. Les femmes les plus riches disposaient de moyens de subsistance, de domestiques et d'un tribunal indépendant de leur mari, organisaient de solides cercles de clientèle et s'impliquaient activement dans la vie publique, dont Elżbieta Sieniawska et ses pairs[16] en sont un excellent exemple.

Śmierć króla Jana III i gwałtowne zmiany układu sił politycznych spowodowały, że pobyt Elżbiety Sieniawskiej w Warszawie był początkowo wielce pożądany przez Lubomirskich. Niesnaski w rodzinie Sobieskich źle wróżyły przyszłej elekcji, a zaangażowanie obcych dworów, forsujących własnych kandydatów, dodatkowo skłóciło szlachtę. Lubomirscy obiecywali sobie wiele po kontaktach Sieniawskiej z Marią Kazimierą, uważali ich przyjaźń za bardzo zażyłą i pragnęli uczynić z wojewodziny informatora o politycznych poczynaniach królowej. Liczyli też, szczególnie Hieronim Augustyn Lubomirski, że Elżbieta przeciągnie do ich obozu stale niezdecydowanego małżonka. Sejmiki, które zbierały się na terenie całego kraju, podejmowały decyzje o wykluczeniu kandydata rodzimego – „Piasta”, co uderzało w królową i jej plany. Podobne stanowisko zajęli Lubomirscy, którzy powoli skłaniali się w stronę poparcia dla kandydata francuskiego. Podskarbi namawiał Sieniawskiego do „braterskiej konfidencji”, aby „szczerze dopomóc [w]spólnej około Ojczyzny obrady, ta zaś nie może być do obrony publicznej gruntowniejsza jako przez konfederacyją sejmików”[17].

La mort du roi Jan III et les changements rapides dans l'équilibre des forces politiques signifiaient que le séjour d'Elżbieta Sieniawska à Varsovie était initialement très souhaité par les Lubomirski. Les dissensions au sein de la famille Sobieski sont de mauvais augure pour la future élection, et l'implication de tribunaux étrangers, poussant leurs propres candidats, a également mis la noblesse en désaccord. Les Lubomirski ont beaucoup promis après les contacts de Sieniawska avec Maria Kazimiera, ils considéraient leur amitié comme très intime et voulaient faire du voïvode un informateur sur les activités politiques de la reine. Ils ont également compté, en particulier Hieronim Augustyn Lubomirski, qu'Elżbieta entraînerait son mari constamment indécis dans leur camp. Les sejmiks qui se sont réunis dans tout le pays ont décidé d'exclure le candidat indigène - "Piast", qui a frappé la reine et ses plans. Une position similaire a été prise par les Lubomirski, qui penchaient lentement pour soutenir le candidat français. Podskarbi a exhorté Sieniawski à la "confidentialité fraternelle" afin "d'aider sincèrement les délibérations communes sur la patrie, et cela ne pourrait pas être plus approfondi pour la défense publique que par une confédération d'assemblées"[17].

Tymczasem Elżbieta Sieniawska stanęła przed trudnym zadaniem pogodzenia swojej przyjaźni z królową, sympatii do francuskiej kandydatury Franciszka Ludwika de Burbon, księcia Conti, i zobowiązań wobec własnej rodziny, która niechętna była Marii Kazimierze i utrzymaniu władzy w rękach Sobieskich[18]. Sieniawska potępiała postepowanie królewicza Jakuba Sobieskiego wobec matki – „co królewicz Jakub czyni, jest bez przykładu”[19]. Obawiając się pochopnych działań ze strony wojewodziny, rodzina nałożyła na nią rodzaj aresztu domowego, zabraniając jej wyjazdu do królowej i dając do towarzystwa młodszą z sióstr jej męża – Teofilę Sieniawską. Drugą połowę 1696 roku Elżbieta spędziła więc w majątkach w Oleszycach i Sieniawie. Tym razem nie pomógł opór wojewodziny, musiała się podporządkować woli ojca i męża, któremu stale wyrzucała, że przymusił ją do bezczynności, i którego opór różnymi sposobami starała się skruszyć. Podskarbi Lubomirski, wiedząc o wymianie listów między królową a Sieniawską, namawiał z kolei wojewodę bełskiego, aby zdobywał informacje od jej sekretarzy. Natomiast Sieniawska starała się ograniczyć korespondencję między ojcem a mężem, by chronić przyjaciółkę, i nie wahała się również otwierać listów adresowanych do męża[20]. Wreszcie w styczniu 1697 roku, wbrew woli małżonka, Sieniawska przybyła na krótko do Warszawy, a mężowi wyrzucała nadmierne zaufanie do poczynań podskarbiego Hieronima Augusta Lubomirskiego i jego partii:

Pendant ce temps, Elżbieta Sieniawska fait face à la difficile tâche de concilier son amitié avec la reine, sa sympathie pour la candidature française de Francesco Louis de Bourbon, duc de Conti, et ses engagements envers sa propre famille, qui hésite à Maria Kazimierza et à garder le pouvoir en entre les mains des Sobieski[18]. Sieniawska a condamné le comportement du prince Jakub Sobieski envers sa mère – « ce que fait le prince Jakub est sans exemple »[19]. Craignant des actions précipitées de la part du voïvode, la famille lui impose une sorte d'assignation à résidence, lui interdisant de rendre visite à la reine et chargeant la sœur cadette de son mari, Teofila Sieniawska, de l'accompagner. Elżbieta passa la seconde moitié de 1696 dans les domaines d'Oleszyce et de Sieniawa. Cette fois, la résistance du voïvode n'a pas aidé, elle a dû se soumettre à la volonté de son père et de son mari, à qui elle reprochait constamment de la forcer à l'inactivité, et dont elle tentait d'écraser la résistance de diverses manières. Podskarbi Lubomirski, au courant de l'échange de lettres entre la reine et Sieniawska, persuada à son tour le voïvode de Bełz d'obtenir des informations de ses secrétaires. Sieniawska, au contraire, tente de limiter la correspondance entre son père et son mari afin de protéger son amie, et elle n'hésite pas à ouvrir les lettres adressées à son mari[20]. Enfin, en janvier 1697, contre la volonté de son mari, Sieniawska vint à Varsovie pour une courte période et reprocha à son mari une confiance excessive dans les actions du trésorier Hieronim August Lubomirski et de son parti :

„Bez mała cały rok […] prosiła[m] moja panno cię, żebyś się nie podszywał pod nich, mając swoją partię, a wszystko mieć będziesz, a tak przy twoim ogniu drudzy się grzali, a teraz sami kapitulację poczynili, a ciebie ni tak, ni siak zostawili. Czytałam punkta kapitulacyi, która nie warta [nic], tylko ją na lekarstwo schować, jako grzeczni Ichmość, bodaj ich Bóg nie żywił. Umieją wprowadzić przywilej, a sami potem uciec i sromotnie od wszystkiego odstąpić. Wstyd mię nawet do WM Pana pisać, uważając, że nie masz na kogo się spuścić i diabeł po tych koligacjach, niewiele pożytku przyniosą”[21].

Environ une année entière […] ma mademoiselle vous a supplié de ne pas vous faire passer pour eux, en faisant votre fête, et vous aurez tout, et ainsi par votre feu les autres se sont réchauffés, et maintenant ils ont eux-mêmes capitulé, et vous ne serez pas de toute façon, ils l'ont laissé. J'ai lu le point de capitulation, qui ne vaut [rien], que pour le cacher pour la médecine, en dames polies, si Dieu ne les nourrissait pas. Ils savent introduire un privilège, puis s'enfuir et démissionner honteusement de tout. J'ai même honte de t'écrire WM, pensant que tu n'as personne sur qui compter et que diable, après ces affinités, elles ne rapporteront que peu de choses »[21].

Jednak rychło powróciła do Lwowa i Oleszyc, by zająć się sprawą małżeństwa Teofili Sieniawskiej z Aleksandrem Janem Jabłonowskim, chorążym koronnym, chociaż Adam Mikołaj zwlekał z udzieleniem zgody na ślub najmłodszej siostry. Niezadowolona z postawy męża wojewodzina ostrzegała go, aby nie zmuszał siostry do pójścia za mąż wbrew jej woli, bo „takie rzeczy do extremité przywodzą i sami sobie winni ci, co zabraniają”[22].

Cependant, elle retourna bientôt à Lvov et Oleszyce pour s'occuper du mariage de Teofila Sieniawska avec Aleksander Jan Jabłonowski, le porte-drapeau de la Couronne, bien qu'Adam Mikołaj ait retardé l'autorisation du mariage de sa plus jeune sœur. La voïvode, mécontente de l'attitude de son mari, l'avertit de ne pas forcer sa sœur à se marier contre son gré, car « de telles choses conduisent à l'extrême et ceux qui interdisent doivent s'en prendre à eux-mêmes »[22].

Na początku lipca 1697 roku Sieniawska wyruszyła statkiem do Gdańska, gdzie zwolennicy księcia Conti oczekiwali jego przybycia do Rzeczypospolitej. Żałowała bardzo, że zdecydowała się na taki rodzaj transportu – „mnie tu ledwo muchy i komary nie zjedzą”[23] – ale po półtora tygodnia stanęła w portowym mieście. Męża prosiła, aby nie ufał nikomu i „nie familiaryzował się” zbytnio, ale czekał do końca elekcji. Mimo profrancuskich sympatii, nie była nadmierną zwolenniczką kandydatury ks. Conti i wbrew oczekiwaniom dyplomatów z Wersalu – między innymi posła Melchiora de Polignaca – realnie oceniła środki militarne i finansowe strony francuskiej składającej obietnice bez pokrycia. Badała sytuację, spotykała się ze szlachtą i szybko zmieniła zdanie w kwestii dalszego poparcia dla kandydatury Franciszka Ludwika. Tymczasem jej mąż pod wpływem Hieronima Augustyna Lubomirskiego, który obiecywał wytargować dla niego województwo ruskie, przyłączył się do zawiązanego w sierpniu 1697 roku rokoszu w obronie Francuza. U Elżbiety wywołało to oburzenie, gdy więc partia francuska poniosła klęskę, drwiła z męża:

Début juillet 1697, Sieniawska mit le cap sur Gdańsk, où les partisans du prince Conti attendaient son arrivée dans le Commonwealth. Elle a beaucoup regretté d'avoir opté pour ce type de transport - « Je suis à peine mangée par les mouches et les moustiques ici »[23] - mais au bout d'une semaine et demie, elle s'est arrêtée dans une ville portuaire. Elle a demandé à son mari de ne faire confiance à personne et de ne pas trop se familiariser, mais d'attendre la fin de l'élection. Malgré des sympathies pro-françaises, elle n'était pas une partisane excessive de la candidature du P. Conti, et contrairement aux attentes des diplomates de Versailles - dont le député Melchior de Polignac - a évalué de manière réaliste les ressources militaires et financières de la partie française en faisant de vaines promesses. Elle a étudié la situation, rencontré la noblesse et a rapidement changé d'avis sur le fait de continuer à soutenir la candidature de Franz Louis. Pendant ce temps, son mari, sous l'influence de Hieronim Augustyn Lubomirski, qui a promis de négocier pour lui la voïvodie ruthène, rejoint la rébellion en août 1697 pour défendre le Français. Elizabeth en fut indignée, et lorsque le parti français fut vaincu, elle se moqua de son mari :

„Otóż cię Bóg skarał za króla dobrodzieja mego i twego tak wielkiego, który jako był na ciebie łaskaw w twoich interesach po śmierci ojca twego, jako ci łaskawie stawał we wszystkich sprawach, miski dał, piękność, wdzięczność po śmierci pokazał. Bałeś się o bi[e]dne województwo dla wojewody wołyńskiego, co byś go mógł mieć”[24].

Eh bien, Dieu vous a puni pour le roi, mon bienfaiteur et le vôtre si grand, qui a été bon pour vous dans vos intérêts après la mort de votre père, comment il a été bon pour vous en toutes choses, a donné des bols, a montré de la beauté, de la gratitude après la mort. Tu avais peur d'une voïvodie pauvre pour la voïvode de Volhynie, que pouvais-tu avoir »[24].

Podpowiadała małżonkowi, co powinien uczynić, chcąc uniknąć dalszych kłopotów, i ubolewała – „żal się Boże, żeś WM Pan ojca mego nie słuchał i jeżeliś się na ten rokosz podpisał”[25]. Nie wiadomo, jaki wpływ na decyzje Sieniawskiej wywarła przebywająca wówczas w Gdańsku królowa Maria Kazimiera. Zawiedziona przez zwolenników księcia Conti, Sieniawsk zachęcała męża do jak najszybszego porozumienia z elektorem Fryderykiem Augustem Wettynem, wybranym równolegle przez część szlachty na króla, który tymczasem koronował się w Krakowie 15 września 1697 roku jako August II. Na początku grudnia wojewodzina bełska stanęła w Warszawie i odwiedziła ojca w Ujazdowie. Planowała szybki powrót do Oleszyc, gdzie miała urządzić długo odkładane wesele Teofili Sieniawskiej z Aleksandrem Janem Jabłonowskim, jednak jeszcze na początku lutego 1698 roku bawiła w Ujazdowie pod pozorem trudności ze zgromadzeniem wyprawy ślubnej dla szwagierki.

Elle suggéra à son mari ce qu'il devait faire pour éviter de nouveaux ennuis, et elle se lamenta : « Je suis désolé Dieu que tu n'aies pas écouté mon père et si tu t'es engagé dans cette rébellion »[25]. On ne sait pas quelle influence la reine Maria Kazimiera, qui séjournait à Gdańsk à l'époque, a eue sur les décisions de Sieniawska. Déçue par les partisans du prince Conti, Sieniawsk encourage son mari à s'entendre au plus vite avec l'électeur Frederick August Wettyn, élu roi par une partie de la noblesse à la même époque, qui entre-temps se couronne à Cracovie le 15 septembre 1697. comme août II. Début décembre, la voïvode de Belz s'est arrêtée à Varsovie et a rendu visite à son père à Ujazdów. Elle prévoyait un retour rapide à Oleszyce, où elle devait organiser le mariage longtemps retardé de Teofila Sieniawska avec Aleksander Jan Jabłonowski, mais toujours au début de février 1698, elle resta à Ujazdów sous prétexte de difficultés à organiser une expédition de mariage pour elle. belle-sœur.

Stanisław Herakliusz Lubomirski zrezygnował z popierania partii profrancuskiej i przeszedł na stronę Wettyna. Sieniawska pilnie wsłuchiwała się w warszawskie plotki i udzielała rad mężowi. Niedwuznacznie też sugerowała Sieniawskiemu pośrednictwo własnego ojca i ostrożność w popieraniu propozycji swojego stryja, który opierał się uznaniu nowego władcy. Pod koniec stycznia 1698 roku Elżbieta Sieniawska nawiązała kontakty z ludźmi z otoczenia Augusta II (między innymi Janem Jerzym Przebendowskim, wojewodą malborskim) i osobiście spotkała się z królem, by uzyskać gwarancje dla męża. Przed Adamem Mikołajem chwaliła swoje relacje z królem: „taka konfidencja, jak nigdy lepsza z prince de Conti nie była, jakoż niepodobna pana grzeczniejszego”[26]. Jednak ta pozytywna opinia o Auguście II w niedługim czasie uległa zmianie[27].

Stanisław Herakliusz Lubomirski a démissionné de son soutien au parti pro-français et a rejoint le côté de Wettyn. Sieniawska a écouté avec diligence les commérages de Varsovie et a donné des conseils à son mari. Elle a également suggéré sans équivoque à Sieniawski la médiation de son propre père et la prudence en soutenant la proposition de son oncle, qui a résisté à la reconnaissance du nouveau dirigeant. Fin janvier 1698, Elżbieta Sieniawska établit des contacts avec des personnes du cercle d'août II (dont Jan Jerzy Przebendowski, le gouverneur de Malbork) et rencontre personnellement le roi pour obtenir des garanties pour son mari. Avant Adam Mikołaj, elle a fait l'éloge de sa relation avec le roi: "une telle confiance comme jamais auparavant était meilleure avec le prince de Conti, car elle était impossible pour un gentleman plus poli"[26]. Cependant, cette opinion positive sur August II a vite changé[27].

Mimo przejścia na stronę Wettyna, Sieniawska ciągle śledziła nowiny napływające z Francji i utrzymywała korespondencję z dyplomatami francuskimi (między innymi Charles’em de Caradas, markizem du Héron czy Jeanem Casimirem Baluze’em). Próbowała wspierać przed królem sprawę królowej Marii Kazimiery, która starała się o uregulowanie swoich spraw finansowych, szczególnie kwestii wypłaty oprawy wdowiej. Nieubłaganie zbliżał się termin wyjazdu Marii Kazimiery z Polski. Sieniawska podjęła mocne postanowienie towarzyszenia monarchini w jej wyjeździe z niegościnnego kraju, ale tym razem spotkała się z ostrym sprzeciwem ze strony męża:

Bien qu'elle soit passée du côté de Wettyna, Sieniawska suivait toujours les nouvelles venant de France et entretenait une correspondance avec des diplomates français (dont Charles de Caradas, Marquis du Héron et Jean Casimir Baluze). Elle a essayé de soutenir le cas de la reine Marie Casimire devant le roi, qui a tenté de régler ses affaires financières, en particulier la question du paiement de la pension de veuve. La date du départ de Pologne de Maria Kazimiera approchait inexorablement. Sieniawska a pris la ferme décision d'accompagner la monarque lors de son départ du pays inhospitalier, mais cette fois, elle s'est heurtée à une forte opposition de la part de son mari :

„Królowej JMci życzę jako najlepszej drogi, która przecie złości swojej dosyć uczynić chciała, że WMM P[ani] jeszcze do Rzymu drogę perswadowała, zdarzy znowu P[an] Bóg na mię okazyją przy niewinności mojej, że jej tę deklaracyją odsłużę”[28].

Je souhaite à la reine Marie la meilleure voie, qui, après tout, voulait suffisamment la mettre en colère pour que WMM vous persuade encore d'aller à Rome, Dieu me montrera à nouveau dans mon innocence que je la servirai avec cette déclaration[28

Królowa chciała nawet przekupić wojewodzinę, ofiarując przyjaciółce pieniądze i konie oraz utrzymanie w Rzymie, byle tylko zgodziła się towarzyszyć jej w drodze do Italii. Niewzruszony sprzeciw Sieniawskiego, tym razem był, jak się zdaje, uzasadniony – Elżbieta po jedenastu latach od chwili zawarcia małżeństwa wreszcie spodziewała się dziecka. Skarżyła się na ustawiczne krwotoki z nosa, słabość, nudności i wymioty, które łagodziła piciem mleka – „ja tego nie wiem i nie zda mi się, żem ja brzemienna, nikt tego nie może aż do poczucia zgadnąć”[29]. Mimo to jesienią 1698 roku Sieniawska przy silnym oporze męża odprowadziła królową aż do Opawy, gdzie przyjaciółki rozstały się na zawsze. Przez kolejne lata do chwili śmierci królowej utrzymywały dość regularną korespondencję, głównie dotyczącą spraw rodzinnych i finansowych Marii Kazimiery[30].

La reine voulait même soudoyer le voïvode, offrant à son amie de l'argent et des chevaux ainsi qu'un entretien à Rome, si seulement elle acceptait de l'accompagner sur son chemin vers l'Italie. L'objection inébranlable de Sieniawski semble cette fois avoir été justifiée - Elżbieta, onze ans après son mariage, attendait enfin un enfant. Elle se plaignait de saignements de nez constants, de faiblesse, de nausées et de vomissements, qu'elle soulageait en buvant du lait - "Je ne sais pas et il ne me semble pas que je sois enceinte, personne ne peut le deviner au toucher"[29]. Néanmoins, à l'automne 1698, Sieniawska, avec la forte résistance de son mari, escorta la reine à Opava, où les amis se séparèrent pour toujours. Au cours des années suivantes, jusqu'à la mort de la reine, ils entretiennent une correspondance assez régulière, concernant principalement les affaires familiales et financières de Marie Casimire[30].

Zapewne chcąc dokuczyć małżonkowi, Sieniawska opóźniała jak się dało swój powrót do Oleszyc. Zatrzymała się u stryjostwa w Rzeszowie i kuzynów w Przeworsku, nie odpisywała na listy i odwlekała spotkanie z mężem. Podskarbi Lubomirski uspokajał wojewodę:

Voulant probablement ennuyer son mari, Sieniawska a retardé autant que possible son retour à Oleszyce. Elle est restée avec son oncle à Rzeszów et ses cousins à Przeworsk, elle n'a pas répondu aux lettres et a reporté la rencontre avec son mari. Podskarbi Lubomirski a rassuré le voïvode :

„O Jeymci Pani wojewodzinie bełskiej słyszałem, że królową Jeymość odprowadzała ku granicy śląskiej i powrotu jej spodziewasz się w Krakowie w tych dniach, o poniedziałku mieć będę pewniejszą wiadomość o Jejmci”[31].

J'ai entendu parler de Jeymcia, la voïvode de Bełz, qu'elle a escorté la reine Jayma jusqu'à la frontière silésienne et vous attendez son retour à Cracovie ces jours-ci, lundi j'aurai des nouvelles plus certaines d'elle[31].

Po powrocie do Brzeżan 15 kwietnia 1699 roku Elżbieta urodziła córkę Zofię Marię, która otrzymała imiona po babce Zofii Opalińskiej i królowej Marii Kazimierze. Z wielką radością wiadomość o narodzinach wnuczki przyjął Stanisław Herakliusz Lubomirski – „z wielką konsolacyą odebrałem wiadomość z listu WMM Pana o szczęśliwym Jejmości Pani Wojewodziny rozwiązaniu i tym pożądanym gościu, którym P. Bóg ubłogosławił Dom WMM Pana”[32]. Przez obojga rodziców dziewczynka nazywana była pieszczotliwie Zosią lub „dziewczyną”[33]. Oboje też bardzo dbali o wychowanie i edukację córki. Opiekę nad maleńką wojewodzianką powierzono piastunce Marie de Labiozie, którą Zosia nazywała „babusią” i „babusiejką”[34]. Po śmierci rodziców i w związku z drugim małżeństwem z Augustem Aleksandrem Czartoryskim, wojewodą ruskim, Zofia Maria zdecydowała się zmienić kolejność swoich imion, powołując się przy tym na swoją metrykę[35].

Après son retour à Brzeżany le 15 avril 1699, Elżbieta a donné naissance à une fille, Zofia Maria, qui porte le nom de sa grand-mère Zofia Opalińska et de la reine Maria Kazimierza. La nouvelle de la naissance de sa petite-fille a été reçue avec une grande joie par Stanisław Herakliusz Lubomirski - "J'ai reçu avec une grande consolation le message de la lettre du Seigneur WMM concernant l'heureuse dissolution de Mme Voivodna et de cet invité désirable que Dieu a béni la Maison de la Seigneur WMM"[32]. Les deux parents appelaient affectueusement la fille Zosia ou "fille"[33]. Ils ont tous deux pris grand soin de l'éducation et de l'éducation de leur fille. La garde du petit voïvode était confiée à la nourrice Marie de Labioza, que Zosie appelait « grand-mère » et « grand-mère »[34]. Après la mort de ses parents et dans le cadre de son second mariage avec August Aleksander Czartoryski, le voïvode de Ruthénie, Zofia Maria a décidé de changer l'ordre de ses noms, se référant à son acte de naissance[35].

W krótkim czasie po odbyciu połogu, wbrew sprzeciwom męża, ale na zaproszenie ojca, Sieniawska wybierała się do Warszawy na mający się odbyć sejm. W tym czasie jej relacje z mężem uległy pewnej poprawie, ale nie na tyle, by Sieniawscy we wszystkich sprawach mówili jednym głosem. Adam Mikołaj stale domagał się odpowiedzi na swoje listy, przestrzegał i bezskutecznie próbował powstrzymać żonę przed lekkomyślnym opuszczaniem ruskich majątków. Zarzucał jej płochość charakteru i nadwyrężanie jego honoru. Na czerwiec 1699 roku planowano w Warszawie podział majątku królewiczów Sobieskich, co dla Elżbiety miało być okazją do spotkania z Aleksandrem Sobieskim, którego opinia publiczna uważała za kochanka wojewodziny. Być może tego obawiał się Adam Mikołaj, gdyż jeszcze w sierpniu 1699 roku żądał, by pozostała w domu:

Peu de temps après avoir accouché, contre les objections de son mari, mais à l'invitation de son père, Sieniawska se rendait à Varsovie pour le prochain Sejm. Pendant ce temps, sa relation avec son mari s'est quelque peu améliorée, mais pas assez pour que les Sieniawski parlent d'une seule voix sur toutes les questions. Adam Mikołaj a constamment exigé une réponse à ses lettres, a averti et a tenté en vain d'empêcher sa femme de quitter imprudemment les domaines ruthènes. Il l'a accusée de frivolité de caractère et d'atteinte à son honneur. En juin 1699, un partage des biens des princes Sobieski est prévu à Varsovie, ce qui sera l'occasion pour Elżbieta de rencontrer Aleksander Sobieski, que le public considère comme l'amant du voïvode. C'était peut-être ce dont Adam Mikołaj avait peur, car en août 1699, il exigea qu'elle reste à la maison :

„Jużem WM Pani oznajmił, żem się jeszcze zatrzymał z moją ostatnią rezolutią, rozumiejąc, że i [u] WM Pani insza nastąpi refleksja, że moją prośbę uznawszy, odmienisz tę drogę, na którą ja teraz nie mogę zezwolić, ale da Bóg w krótkim czasie będziesz się WM Pani cieszyła z Ichmciami dowoli, w tym […?] pokazać souverenite nad WM Panią, bo ją mam za równą sobie, ale proszę, pokaż czyli afektu, czyli konsideratiey ku mnie cokolwiek, żebyś to dla mnie uczyniła, o co proszę, a ja będę wiedział, jako jej to odsłużyć”[36].

J'ai déjà dit à WM Madame que j'ai arrêté avec ma dernière résolution, comprenant que [WM Madame] réfléchira également, qu'ayant accepté ma demande, vous changerez ce chemin, ce que je ne peux pas permettre maintenant, mais Dieu le donnera en un court laps de temps. vous apprécierez WM Madame autant que vous le souhaitez, y compris [... ?] faites preuve de souverénite sur WM Dame, parce que je la considère comme mon égale, mais s'il vous plaît, montrez-moi quelque chose, c'est-à-dire de l'affect, c'est-à-dire de la considération envers moi, que tu le ferais pour moi, qu'il plaira, et je saurai la servir »[36].

Z czasem ochłodzeniu zaczęły ulegać stosunki Elżbiety Sieniawskiej z królową. Z pewnością miał na to wpływ nie tylko wyjazd Marii Kazimiery z Rzeczypospolitej, ale i romans wojewodziny bełskiej z królewiczem Aleksandrem Sobieskim, jak również stanowisko, jakie w tej sytuacji zajęła królowa[39]. Powrót królewicza z Rzymu do Wrocławia w 1702 roku zaowocował nowym związkiem Aleksandra z dawną metresą Augusta II – Anną Aloysią von Lamberg, hrabiną Esterle, co bardzo uraziło Sieniawską. Czuła się upokorzona przede wszystkim w oczach króla, chociaż królową zapewniała, że fakt ten nie zmienił jej przywiązania do Marii Kazimiery i sprawy królewiczów. Królowa co prawda potępiła związek syna z królewską metresą, jednak przyjaciółki nigdy już nie powróciły do dawnych serdecznych relacji.

Avec le temps, les relations d'Elżbieta Sieniawska avec la reine ont commencé à se refroidir. Cela a certainement été influencé non seulement par le départ de Maria Kazimiera du Commonwealth polono-lituanien, mais aussi par l'affaire entre le voïvode de Belz et le prince Aleksander Sobieski, ainsi que par la position prise par la reine dans cette situation[39]. Le retour du prince de Rome à Wrocław en 1702 a entraîné une nouvelle relation entre Aleksander et l'ancienne maîtresse d'August II - Anna Aloysia von Lamberg, comtesse Esterle, qui a grandement offensé Sieniawska. Elle se sentait surtout humiliée aux yeux du roi, même si elle assura à la reine que ce fait ne changeait rien à son attachement à Marie Casimire et à la cause des princes. Bien que la reine ait condamné la relation de son fils avec la maîtresse royale, les amis ne sont jamais revenus à leurs anciennes relations cordiales.

Wojewodzina miała doprowadzić do uregulowania sprawę oprawy wdowiej królowej, ale robiła to bez większego zapału[40]. Dbanie o dobra królowej popadające w coraz większą ruinę na skutek działalności nieuczciwych arendarzy i zarządców było bardzo trudne. Maria Kazimiera stale domagała się pieniędzy, jakby nie przyjmując do wiadomości zmiany sytuacji politycznej w Rzeczypospolitej. Jej podskarbi Andrzej Dumont, zauważył w jednym z listów do Sieniawskiej: „królowa wierzy, że tu wszystko dzieję się jak w Rzymie”[41]. Starania wojewodziny bełskiej o utrzymanie pieczy nad majątkami królowej wspierali dawni ich zarządcy – Dumont i Mikołaj Krogulecki, starosta żydaczowski. W 1701 roku Dumont przywiózł Kroguleckiemu – na życzenie królowej i wojewodziny bełskiej – przywilej na starostwo kałuskie[42]. Sieniawska, spodziewając się problemów związanych z opieką nad dobrami Marii Kazimiery, zażądała kopii wszelkich dokumentów majątkowych, które spoczywały w archiwach marywilskich, a które sporządził dla niej Jan Antoni Lamprecht[43]. W późniejszych latach Sieniawska usiłowała wykupić część dóbr jarosławskich królowej na rzecz Franciszka Rakoczego, korzystając z pomocy dworu francuskiego. Królowa coraz częściej zgłaszała pretensje pod adresem wojewodziny o niedostateczne dochody i brak pilności w zarządzie. W końcu Sieniawska napisała oburzona:

La voïvode était censée trancher l'affaire de la fraternité de la reine veuve, mais elle le fit sans grand enthousiasme[40]. Prendre soin des biens de la reine, qui tombaient en ruine à cause des activités de propriétaires et d'administrateurs malhonnêtes, était très difficile. Marie Casimire réclamait constamment de l'argent, comme si elle ne reconnaissait pas le changement de situation politique dans le Commonwealth. Son trésorier, Andrzej Dumont, note dans une de ses lettres à Sieniawska : « la reine croit que tout se passe ici comme à Rome »[41]. Les efforts du voïvode de Belz pour maintenir la garde des biens de la reine ont été soutenus par leurs anciens administrateurs - Dumont et Mikołaj Krogulecki, le starost de Żydaczów. En 1701, Dumont apporta à Krogulecki - à la demande de la reine et du voïvode de Belz - un privilège pour la starostie de Kałuski[42]. Sieniawska, s'attendant à des problèmes liés à la garde de la succession de Marie Casimire, a exigé des copies de tous les documents de propriété qui se trouvaient dans les archives de Marywil et qui avaient été préparés pour elle par Jan Antoni Lamprecht[43]. Plus tard, Sieniawska a tenté de racheter une partie des domaines Jarosław de la reine pour Franciszek Rakoczy, en utilisant l'aide de la cour française. La reine se plaignait de plus en plus souvent au voïvode de l'insuffisance des revenus et du manque de diligence dans la gestion. Enfin, Sieniawska écrit avec indignation :

„Ja, co bym się dała rżnąć za Waszą królewską mość, bo nie mogę adorować, nie mówić i mieć większej do nikogo, jak do jej usług pasyjej, to równo będę z nieprzyjaciółmi, trzeba być haniebnie dobrą, żeby zapomnieć i rekompensować za złe akcyje, WK Mość mów królewiczowi JMci, żeby za powrotem swoim porachował i kazał oddać pieniądze, co wziął P[an] Starosta na potrzebę jego”[44].

Moi qui me donnerais à baiser pour Votre Majesté, parce que je ne peux adorer, ne pas parler et avoir une plus grande passion pour personne que pour son service, je serai à égalité avec les ennemis, il faut être honteusement bon pour oublier et compenser pour de mauvaises actions, WK Majesty, dites au Prince Sa Majesté de compter son retour et ordonnez-lui de rendre l'argent que le Starost a pris pour ses besoins »[44].

Objęcie tronu przez Augusta II poprowadziło do zmiany sytuacji politycznej w Rzeczypospolitej, co skutkowało między innymi powolną wymianą elit wynikającą ze zmiany otoczenia władcy i stworzeniem nowej opozycji. Sieniawska na krótko zajęła się swoimi dobrami i porządkowaniem spraw domowych, pilnie jednak śledziła wydarzenia polityczne. Gdy Adam Mikołaj przyjechał do Warszawy na mające się odbyć senatus consilium, przekonywał ją w maju 1700 roku o swoich dobrych stosunkach z królem, który go „bardzo dobrze przyjął, sam otworzył drzwi i ręką pokazał, żebym wszedł”[45]. Jednak wojewoda nie skorzystał z zaproszenia na bankiet w Bielanach, obawiając się nadmiernego pijaństwa. Coraz częściej też informował małżonkę o wydarzeniach politycznych, zmieniających się sojuszach i wzajemnych waśniach skłóconych stron: „albegat francuski przyjechał tu bardzo grzeczny, mediując, i list do naszego Króla widziałem u Pana malborskiego [Jana Jerzego Przebendowskiego] od króla francuskiego, gdzie pokój bardzo promowuje”[46]. Kiedy obrady senatus consilium przedłużały się, Sieniawski żałował, że nie poprosił Elżbiety, by towarzyszyła mu w stolicy[47].

L'accession au trône en août II a entraîné un changement de la situation politique dans le Commonwealth, qui s'est traduit, entre autres, par un lent échange d'élites résultant d'un changement d'environnement du dirigeant et de la création d'une nouvelle opposition. Sieniawska s'est brièvement occupée de ses biens et a mis de l'ordre dans ses affaires domestiques, mais elle a suivi de près les événements politiques. Quand Adam Mikołaj vint à Varsovie pour le senatus consilium, il la convainquit en mai 1700 de ses bonnes relations avec le roi, qui "le reçut très bien, ouvrit lui-même la porte et me fit entrer"[45]. Cependant, le voïvode n'a pas accepté l'invitation au banquet de Bielany, craignant une ivresse excessive. Il informait également sa femme de plus en plus souvent des événements politiques, des changements d'alliances et des querelles mutuelles entre les parties en conflit : « L'albeg français est venu ici très poliment, médiateur, et j'ai vu une lettre à notre roi chez le seigneur de Malbork [janv. Jerzy Przebendowski] du roi de France, où la paix est très promue »[46]. Lorsque les sessions du senatus consilium se prolongent, Sieniawski regrette de ne pas avoir demandé à Elżbieta de l'accompagner dans la capitale[47].

W sierpniu 1701 roku Sieniawska wyjechała wraz ze swoją śmiertelnie chorą macochą Elżbietą z Denhoffów Lubomirską do Karlsbadu i Pragi. Wydaje się, iż celem tego wyjazdu mogły być również jakieś sprawy polityczne, może nawet próba zbliżenia do dworu cesarskiego bądź chęć wybadania sytuacji i nawiązania kontaktu z konspiratorami węgierskimi. Sieniawscy, początkowo sympatyzujący z Lubomirskimi, powoli przygotowywali własną linię polityczną, w czym sporą inwencją wykazywała się wojewodzina bełska. To ona była w latach 1701–1702 główną pośredniczką w kontaktach męża ze swoim ojcem Stanisławem Herakliuszem Lubomirskim oraz królem. Próbowała nakłonić Adama Mikołaja do przyjęcia ofiarowanej mu przez teścia laski marszałkowskiej.

En août 1701, Sieniawska et sa belle-mère en phase terminale, Elżbieta Lubomirska née Denhoff, partent pour Karlsbad et Prague. Il semble que le but de ce voyage ait pu aussi être des affaires politiques, peut-être même une tentative de se rapprocher de la cour impériale ou un désir d'enquêter sur la situation et d'établir des contacts avec des conspirateurs hongrois. Les Sieniawski, initialement sympathiques aux Lubomirski, ont lentement préparé leur propre ligne politique, dans laquelle le voïvode de Bełz était assez inventif. Dans les années 1701-1702, elle fut le principal intermédiaire dans les contacts de son mari avec son père Stanisław Herakliusz Lubomirski et le roi. Elle a essayé de persuader Adam Mikołaj d'accepter la canne de maréchal que lui avait donnée son beau-père.

„Kiedy by Bóg dał ojcu memu zdrowie, życzyłabym WMM P[anu] pomienić się z nim, województwo na laskę. Zaraz inszy respekt u postronnych, pensje, estymacyje, a jeżeli nie, tylko będziemy się spuszczać na nasze błahe gospodarstwo, to [co] Maciek zrobi, Maciek zje, a trudno i ojcu, i WMM Panu ma król za żywota jego odmówić”[48].

« Si Dieu donnait la santé à mon père, je souhaiterais que WMM P[anu] échange avec lui la province contre une faveur. Bientôt, autre respect des étrangers, salaires, estimations, et sinon, nous ne compterons que sur notre ménage trivial, alors [ce que] Maciek fera, Maciek mangera, et il sera difficile pour père et WMM d'être refusés par le roi de son vivant »[48 ].

Adam Mikołaj Sieniawski niechętnie odnosił się do tego projektu, zasłaniając się, że „oracyje trzeba prawić”, a on „niesposobny do tego”[49]. W tym czasie Sieniawska utrzymywała intensywne kontakty z dworem królewskim, spotykała się z Augustem II i ludźmi z jego otoczenia, relacjonowała mężowi wydarzenia z Warszawy, ale przede wszystkim pielęgnowała ciężko już chorego ojca. Śmierć Stanisława Herakliusza Lubomirskiego (17 stycznia 1702) Elżbieta przeżyła bardzo głęboko, szczególnie że w przeciągu kilku miesięcy odeszli również inni członkowie jej rodziny – Anna Krystyna z Lubomirskich Radziwiłłowa (10 listopada 1701), siostra Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, oraz jego kuzyn Józef Karol Lubomirski (15 grudnia 1702), marszałek wielki koronny. Utrata wsparcia ze strony ojca, jednego z najważniejszych polityków tego okresu, spowodowała konieczność podjęcia przez Sieniawskich samodzielnych kroków politycznych. Wojewodę nadal usiłował przekonać do swoich racji stryj Elżbiety – Hieronim Augustyn Lubomirski, w tym czasie już hetman wielki koronny. Sieniawska nie mogła wybaczyć mężowi, że nie przyjął laski marszałkowskiej, w której przekazanie zaangażowała się wspólnie z ojcem. Przekonywała męża, że król gotów był oddać mu tę godność, jeśli tylko zechce ją przyjąć. Wzywała go czym prędzej do Warszawy, ale wojewoda nie dał się przekonać. Tymczasem w 1702 roku zmarło kilku ważnych urzędników, co uruchomiło na dworze królewskim zabiegi o wakanse. Hieronim Augustyn Lubomirski, który przejął buławę wielką koronną, zwrócił się do Sieniawskiej, by skłoniła Adama Mikołaja do starań o buławę mniejszą – „racz WM Pani zagrzać znowu siłami swemi JMci Pana wojewodę, aby chodził pilno około siebie, gdyż nie zasypiają Ichmość PP. Potoccy i jeszcze żył Ichm. P. Krakowski [Feliks Kazimierz Potocki], kiedy do dworu pobiegli”[50]. Poparcie Lubomirskiego i nacisk wojewodziny sprawiły, że 23 maja 1702 roku król podpisał Sieniawskiemu przywilej na buławę mniejsza koronną.

Adam Mikołaj Sieniawski était réticent à ce projet, affirmant que "les oraisons doivent être prêchées" et qu'il était "incapable de le faire"[49]. A cette époque, Sieniawska entretient des contacts intensifs avec la cour royale, rencontre August II et des personnes de son entourage, rapporte les événements de Varsovie à son mari, mais surtout soigne son père gravement malade. La mort de Stanisław Herakliusz Lubomirski (17 janvier 1702) a été très profondément ressentie par Elżbieta, d'autant plus que d'autres membres de sa famille sont décédés en quelques mois - Anna Krystyna Radziwiłł née Lubomirski (10 novembre 1701), sœur de Stanisław Herakliusz Lubomirski , et son cousin Józef Karol Lubomirski (15 décembre 1702), grand maréchal de la Couronne. La perte du soutien de son père, l'un des politiciens les plus importants de cette période, a obligé les Sieniawski à prendre des mesures politiques indépendantes. Le voïvode essayait toujours de convaincre l'oncle d'Elżbieta, Hieronim Augustyn Lubomirski, à l'époque le Grand Hetman de la Couronne, de ses arguments. Sieniawska ne pouvait pas pardonner à son mari de ne pas avoir accepté la canne de maréchal, qu'elle et son père avaient participé à la remise. Elle a convaincu son mari que le roi était prêt à lui donner cette dignité s'il voulait seulement l'accepter. Elle l'a convoqué à Varsovie dès que possible, mais le voïvode n'a pas été convaincu. Entre-temps, en 1702, plusieurs fonctionnaires importants moururent, ce qui lança la cour royale à chercher des postes vacants. Hieronim Augustyn Lubomirski, qui a repris la grande masse de la couronne, a demandé à Sieniawska de persuader Adam Mikołaj de demander une masse plus petite - "Madame, puissiez-vous vous réchauffer à nouveau avec votre force, Votre Majesté, le voïvode, afin qu'il marche avec diligence autour de lui, parce qu'ils ne s'endorment pas, Majesté PP. Les Potocki et Ichm étaient encore en vie. P. Krakowski [Feliks Kazimierz Potocki] quand ils ont couru au manoir »[50]. Le soutien de Lubomirski et la pression du voïvode firent que le 23 mai 1702, le roi signa un privilège pour Sieniawski pour une petite couronne de masse.

Śmierć ojca spowodowała również konieczność uregulowania przez Sieniawską spraw majątkowych z przyrodnimi braćmi – Teodorem, Franciszkiem i Józefem Lubomirskimi. Najwięcej pretensji do majątku zgłaszał najstarszy z braci Teodor, który przejął dobra czerniakowskie i ujazdowskie, próbował przy tym odsunąć od dziedziczenia najmłodszego z rodzeństwa – Józefa Lubomirskiego, który pozostawał pod formalną opieką Sieniawskiej[51]. Średni brat, generał Franciszek Lubomirski, odziedziczył dobra łańcuckie i rzeszowskie z ośrodkiem w Boguchwale, które po jego samobójczej śmierci na przełomie maja i czerwca 1721 roku przypadły Teodorowi. Sieniawska, wstrząśnięta niespodziewaną śmiercią Franciszka przejęła wtedy jedynie ostatnie skrawki dóbr puławskich. Relacje między Sieniawską a jej najstarszym bratem nie układały się najlepiej. Rodzeństwo stale rywalizowało ze sobą, a skłonny do awantur starosta spiski nie słuchał niczyich racji.

La mort de son père a également obligé Sieniawska à régler les questions de propriété avec ses demi-frères - Teodor, Franciszek et Józef Lubomirski. L'aîné des frères, Teodor, avait le plus de prétentions sur le domaine, reprenant les domaines de Czerniaków et Ujazdowskie, tout en essayant de retirer le plus jeune frère, Józef Lubomirski, qui est resté sous la garde formelle de Sieniawska[51]. Le deuxième frère, le général Franciszek Lubomirski, hérite des domaines de Łańcut et Rzeszów avec un centre à Boguchwałe, qui, après son suicide fin mai et début juin 1721, revient à Teodor. Sieniawska, choquée par la mort inattendue de Franciszek, n'a repris que les derniers restes du domaine de Puławy. Les relations entre Sieniawska et son frère aîné n'étaient pas très bonnes. Les frères et sœurs se sont constamment affrontés et le starost de Spiš, qui était sujet aux disputes, n'a écouté les arguments de personne.

W tym czasie Sieniawscy, a zwłaszcza Elżbieta, zaangażowali się mocno po stronie Francji, wspierając powstanie węgierskie – francuską dywersję na tyłach imperium Habsburgów. Późną jesienią 1701 roku poseł francuski Charles de Caradas, markiz du Héron pozyskał prymasa Michała Stefana Radziejowskiego i Elżbietę Sieniawską do wsparcia działań powstańczych księcia Franciszka Rakoczego, ale pod koniec 1702 roku poseł został aresztowany i usunięty z Polski. W liście z 31 grudnia 1701 roku Sieniawska informowała męża o jakimś człowieku, który w wielkiej tajemnicy przebywał w ich dobrach, skąd miano go wyprawić do Brzeżan:

A cette époque, les Sieniawski, et surtout Elżbieta, s'impliquèrent fortement aux côtés de la France, soutenant le soulèvement hongrois - une diversion française à l'arrière de l'empire des Habsbourg. À la fin de l'automne 1701, l'envoyé français Charles de Caradas, marquis du Héron recruta le primat Michał Stefan Radziejowski et Elżbieta Sieniawska pour soutenir les activités de soulèvement du prince Franciszek Rakoczy, mais à la fin de 1702, l'envoyé fut arrêté et expulsé de Pologne. Dans une lettre du 31 décembre 1701, Sieniawska informa son mari d'un homme qui séjournait secrètement dans leur domaine, d'où il devait être envoyé à Brzeżany :

„Co piszę w interesach WMM Pana, chciej mieć w sekrecie w interesie swoim, o tego żal Boże człeka indziniera, com WMM Panu posłał, proszę, aby był w respekcie i o sekret powtórnie, o tem nikt tchniący duch nie wie, dla Boga strażnikowi [Stefanowi Aleksandrowi Potockiemu] się WMM Pan nie zwierzaj z niczego”[52].

Ce que j'écris dans l'intérêt du WMM, vous voulez garder le secret dans votre propre intérêt, Dieu est désolé pour l'homme de l'ingénieur qui vous a envoyé, je vous demande d'être à nouveau respectueux et secret, personne qui respire l'esprit le sait, pour l'amour de Dieu le gardien [ Stefan Aleksander Potocki] ne se confie en rien à WMM »[52].

Człowiekiem tym był Rakoczy. Książę napisał w swoich Wyznaniach, że uciekł z więzienia cesarskiego w nocy z 6 na 7 listopada, granicę przekroczył 12 listopada, a 15 był już w Krakowie, skąd po chwili wytchnienia udał się w wielkiej tajemnicy – być może przy pomocy du Hérona – do Warszawy, gdzie znalazł schronienie w klasztorze misjonarzy[53]. Na księcia czekał już, korzystający ze schronienia w dobrach prymasa Michała Stefana Radziejowskiego hrabia Miklós Bercsényi, z którym książę wspólnie przygotowywał antyhabsburski spisek. Sieniawska zaś 19 grudnia 1701 roku uprzedziła męża o przyjeździe spiskowców:

Cet homme était Rakoczy. Le prince écrivit dans ses Confessions qu'il s'était évadé de la prison impériale dans la nuit du 6 au 7 novembre, avait franchi la frontière le 12 novembre et se trouvait déjà à Cracovie le 15, d'où, après un moment de répit, il se rendit en grand secret - peut-être avec l'aide de du Héron - à Varsovie où il trouva refuge dans un monastère missionnaire[53]. Le comte Miklós Bercsényi, qui se réfugiait dans le domaine du primat Michał Stefan Radziejowski, attendait déjà le prince, avec qui le prince préparait un complot anti-Habsbourg. Le 19 décembre 1701, Sieniawska avertit son mari de l'arrivée des conspirateurs :

„tedy wiem, że WM Pan do jakiego czasu przyjmiesz le malhareux Prince Rakoczy, ale mój dobrodzieju przed nikim na świecie nie chciej wspominać, trzeba go będzie do Brzeżan odesłać, poślę go tedy WM panu dziś a[l]bo jutro w nocy do Cywkowa do cześnika w rzekomo za inżyniera tam w Cywkowie, WM Pan go obaczysz, na święta będzie”[54].

alors je sais que jusqu'à quelle heure accepterez-vous le malhareux prince Rakoczy, mais mon bienfaiteur, ne voulez en parler à personne au monde, vous devrez le renvoyer à Brzeżany, donc je vous l'enverrai aujourd'hui ou demain soir à Cywków chez l'échanson à Cywkowo, soi-disant pour un ingénieur, tu le verras à MW, il sera là pour Noël »[54].

Wojewodzina bez wahania zaangażowała się w pomoc powstańcom kuruckim, organizując dla nich wsparcie materialne i finansowe oraz przerzucając transporty broni i ludzi. Leżące na pograniczu polsko-węgierskim dobra Adama Mikołaja Sieniawskiego świetnie nadawały się do utrzymywanych w wielkiej tajemnicy kontaktów z powstańcami. Wkrótce połączyły wojewodzinę bardzo osobiste relacje z przebywającym od 1702 roku w dobrach ruskich wojewody (Brzeżany, Skole) Franciszkiem Rakoczym, co nie umknęło uwadze opinii publicznej. W 1703 roku Franciszek przyjął ofiarowane mu przywództwo powstania kuruców i opuścił Brzeżany. Tymczasem Sieniawska na krótko wycofała się z poważniejszych działań, gdyż 24 listopada 1703 roku urodziła we Lwowie drugą, nieznaną z imienia córkę. Ciężki poród, a następnie śmierć dziecka (w sierpniu 1704) na jakiś czas zniechęciły wojewodzinę do politycznej aktywności.

Sans hésiter, le voïvode s'est engagé à aider les insurgés kuruc, à organiser un soutien matériel et financier pour eux et à déplacer des transports d'armes et de personnes. La propriété d'Adam Mikołaj Sieniawski, située à la frontière polono-hongroise, était parfaite pour garder des contacts secrets avec les insurgés. Bientôt, le voïvode a eu une relation très personnelle avec Franciszek Rakoczy, qui séjournait dans les domaines ruthènes ( Brzeżany , Skole ) depuis 1702, qui n'est pas passée inaperçue du public. En 1703, Franciszek accepta la direction du soulèvement kuruc qui lui était offerte et quitta Brzeżany. Pendant ce temps, Sieniawska se retire des activités plus sérieuses pendant une courte période, car le 24 novembre 1703, elle donne naissance à une deuxième fille, dont le nom est inconnu, à Lviv. Une naissance difficile puis la mort de l'enfant (en août 1704) découragent pendant quelque temps le voïvode de toute activité politique.

Jednak bezczynność była obca naturze Elżbiety Sieniawskiej, więc wojewodzina szybko powróciła do polityki i już w 1705 roku trzykrotnie spotkała się z wysłannikiem Rakoczego – Pálem Rádayem, który chciał wybadać jej stanowisko wobec króla Augusta II i Stanisława Leszczyńskiego[55]. Wojewodzina wywarła na Węgrze ogromne wrażenie, ale nie uzyskał od niej żadnych informacji, poza zaleceniem zachowania ostrożności w popieraniu któregokolwiek z przeciwników. Wydaje się, iż wówczas jej relacje z Franciszkiem Rakoczym stały się nieco chłodniejsze. Mimo to u boku wojewodziny niemal stale przebywał przedstawiciel dworu francuskiego, podający się za sekretarza Elżbiety – Jacques Maron. Zdawał on relacje z postępowania Sieniawskich, pilnował interesów francuskich i pośredniczył w kontaktach z Węgrami. Udział w tych kontaktach miała również kuzynka Sieniawskiej – Anna z Lubomirskich Małachowska, wojewodzina poznańska, która umożliwiła Rádayemu kontakt z przedstawicielami króla Karola XII[56]. Sprawy komplikowała także działalność Teodora Lubomirskiego, starosty spiskiego, który miał chyba nadzieję przejąć wpływy przyrodniej siostry wśród kuruców.

Cependant, l'inactivité était étrangère à la nature d'Elżbieta Sieniawska, de sorte que la voïvode retourna rapidement à la politique et déjà en 1705, elle rencontra trois fois l'envoyé de Rakoczi - Pál Ráday, qui voulait examiner sa position envers le roi August II et Stanisław Leszczyński[55]. Le voïvode a fait une grande impression sur la Hongrie, mais il n'a reçu aucune information d'elle, sauf pour conseiller la prudence dans le soutien de l'un des opposants. Il semble qu'alors ses relations avec Franciszek Rakoczy se soient un peu refroidies. Malgré cela, Jacques Maron, un représentant de la cour de France, qui prétendait être le secrétaire d'Elizabeth, était presque constamment aux côtés du voïvode. Il rendait compte de la conduite des Sieniawski, veillait aux intérêts français et servait d'intermédiaire dans les contacts avec la Hongrie. La cousine de Sieniawska, Anna Małachowska née Lubomirska, la voïvode de Poznań, a également participé à ces contacts, permettant à Ráday de contacter les représentants du roi Charles XII[56]. Les choses ont également été compliquées par les activités de Teodor Lubomirski, le starost de Spiš, qui espérait probablement reprendre l'influence de sa demi-sœur parmi les kurucs.

Pod koniec czerwca 1705 roku Elżbieta Sieniawska wybierała się na granicę węgierską w celu odbycia spotkania z Franciszkiem Rakoczym[57]. Przed Rádayem deklarowała wielkie przywiązanie do sprawy węgierskiej i gotowość pomocy. Wojewodzina bełska zdawała sobie sprawę, że od powodzenia tej sprawy zależy pozycja Sieniawskich w relacjach z dyplomacją francuską. Zapewne wzmocnieniu tych kontaktów miała służyć podróż do Francji przyrodniego brata wojewodziny Józefa Lubomirskiego, który pod pozorem odbycia zagranicznych studiów, miał nawiązać kontakt z dworem francuskim. W podróży towarzyszył mu sekretarz Pierre’a Puchota, markiza des Alleurs, posła francuskiego u boku księcia Rakoczego – L’Hummeau. Utwierdza nas to w przekonaniu, że podróż Lubomirskiego miała wybitnie polityczny charakter[58]. Jak się jednak okazało, Lubomirski nie był zdolny do samodzielnych akcji politycznych, a koszty jego zagranicznej podróży znacznie przekroczyły oczekiwania Sieniawskiej, która odwołała marnotrawnego brata z Paryża[59]. Rola, jaką wojewodzina bełska odegrała w sprawie węgierskiej, spowodowała, że Sieniawscy wyrosili na czołowe osobistości stronnictwa francuskiego w Rzeczypospolitej. O ich względy zabiegały też różne ośrodki polityczne, a ich działania pilnie obserwował dwór królewski.

Fin juin 1705, Elżbieta Sieniawska se rend à la frontière hongroise pour rencontrer Franciszek Rakoczy[57]. Avant Ráday, elle a déclaré un grand attachement à la cause hongroise et une volonté d'aider. Le voïvode de Bełz était conscient que la position des Sieniawski dans les relations avec la diplomatie française dépendait du succès de cette affaire. Ces contacts furent probablement renforcés par le voyage en France de Józef Lubomirski, le demi-frère du voïvode, qui, sous couvert d'études à l'étranger, devait prendre contact avec la cour de France. Il était accompagné pendant le voyage par le secrétaire de Pierre Puchot, marquis des alleurs, l'envoyé français aux côtés du prince Rákóczi - L'Hummeau. Cela confirme notre conviction que le parcours de Lubomirski était de nature éminemment politique[58]. Cependant, il s'est avéré que Lubomirski n'était pas capable d'actions politiques indépendantes, et les coûts de son voyage à l'étranger ont largement dépassé les attentes de Sieniawska, qui a rappelé le frère prodigue de Paris[59]. Le rôle joué par le voïvode de Bełz dans l'affaire hongroise fit des Sieniawski des personnalités de premier plan du parti français dans le Commonwealth. Divers centres politiques cherchaient également leur faveur et leurs actions étaient étroitement surveillées par la cour royale.

Po bitwie kliszowskiej (19 lipca 1702) Sieniawscy śledzili działania przeciwników Augusta II. Elżbieta doradzała mężowi ostrożność w podejmowaniu decyzji i wykonywała przyjazne gesty wobec zwolenników Karola XII, z drugiej strony zalecała dbałość o rodzinne interesy w obozie Augusta II. Obawa przed nadmiernym uzależnieniem się od cara Piotra I spowodowała, że na początku 1704 roku ożywiły się kontakty Sieniawskiej z partią szwedzką, mimo to wojewodzina nigdy otwarcie nie przeszła na stronę Szwedów i Stanisława Leszczyńskiego, którego wyraźnie lekceważyła. Jednocześnie podjęła zdecydowaną akcję, mającą na celu ochronę swoich dóbr i majątków królowej Marii Kazimiery, nad którymi sprawowała pieczę. Upominała się o odszkodowania, zabezpieczała salwagwardie i chroniła je przed kontrybucjami wojskowymi. Próbowała też negocjować z królem Augustem II w sprawie aresztu nałożonego przezeń na królewiczów Sobieskich. Jednak król opierał się naciskom wojewodziny, tłumacząc, że dopóki Sobiescy nie przestaną kolaborować ze Szwedami, dopóty stanowią dla niego zagrożenie: „Dnia zaś wczorajszego mówiłam z nim, że póki królewicz będzie przy Szwedach, to ja nie mogę wypuścić, bo by on potem namawiał króla szwedzkiego o Saksonią, a ja mam ten sposób, żeby Szwedzi do Saksonii nie poszli”[60]. Jako dowód August II prezentował jej listy królewiczów przejęte przez jego ludzi. Mimo to działania Sieniawskiej spotkały się z oburzeniem Marii Kazimiery i pretensjami o zawłaszczenie należnych jej dochodów oraz o zaniżanie ceny majątków, które chciała sprzedać. Sytuacja wpłynęła na znaczne oziębienie stosunków Sieniawskiej z królową i królewiczami Sobieskimi[61]. Maria Kazimiera wyrzucała dawnej przyjaciółce, że odkąd odziedziczyła fortunę po wuju, stała się „wielką damą”, co niezwykle oburzyło Sieniawską:

Après la bataille de Kliszów (19 juillet 1702), les Sieniawski observent les activités des adversaires d'August II. Elisabeth conseilla à son mari d'être prudent dans ses décisions et fit des gestes amicaux envers les partisans de Charles XII, en revanche, elle recommanda de s'occuper des intérêts familiaux dans le camp d'Auguste II. La peur de devenir trop dépendante du tsar Pierre I signifiait qu'au début de 1704, les contacts de Sieniawska avec le parti suédois reprirent, mais le voïvode ne se rangea jamais ouvertement du côté des Suédois et de Stanisław Leszczyński, qu'elle ignora clairement. Dans le même temps, elle entreprit une action décisive pour protéger ses biens et les domaines de la reine Marie Casimire dont elle avait la charge. Il a exigé une compensation, sécurisé les salvaguards et les a protégés des contributions militaires. Elle a également tenté de négocier avec le roi August II concernant l'arrestation imposée par lui aux princes Sobieski. Cependant, le roi résista aux pressions du voïvode, expliquant que tant que les Sobieski ne cessaient pas de collaborer avec les Suédois, ils étaient une menace pour lui : « Hier, je lui ai dit que tant que le prince était avec les Suédois, je ne pouvais pas laissez-le partir, car il persuaderait alors le roi suédois de la Saxe, et j'ai un moyen d'empêcher les Suédois d'aller en Saxe »[60]. Comme preuve, August II lui présenta des lettres de princes saisies par ses hommes. Malgré cela, les actions de Sieniawska ont été accueillies avec indignation par Maria Kazimiera et affirme que les revenus qui lui étaient dus lui ont été appropriés et que le prix des domaines qu'elle voulait vendre était sous-estimé. La situation refroidit considérablement les relations de Sieniawska avec la reine et les princes Sobieski[61]. Maria Kazimiera a reproché à une ancienne amie que depuis qu'elle a hérité de la fortune de son oncle, elle était devenue une "grande dame", ce qui a exaspéré Sieniawska :

„piszesz mi WK Mość, że jakom wzięła tak wielką sukcesyją, je me suis changèe, jednakam jako byłam, bo i sukcesyja mała, a długu jest, co nikt by temu nie wierzył, na 800 [tysięcy], które trzeba płacić, dobra są, z tych nie intrata, ale kłopot, opłacać ustawicznie, ja wzięłam intraty po moim wuju na 300 [tysięcy], a nigdy na rok 30 [tysięcy] teraz nie mam i te majętności WKMci nigdy nie za sukcesyją kupić rada bym”[62].

Vous m'écrivez, WK Majesté, que comme j'ai pris une si grande succession, je me suis changèe, mais comme j'étais, parce que la succession est petite, et qu'il y a une dette, que personne ne croirait, pour 800 [mille] qui doivent être payés, ils sont bons , de ceux-ci, pas intrata, mais peine, à payer constamment, j'ai pris l'intrata de mon oncle pour 300 [milliers], et je n'en ai jamais pour 30 [milliers] maintenant, et je n'achèterais jamais ces successions des WKMci pour la succession[62] .

Sieniawskiej również nie udało się zabezpieczyć własnych dóbr – w sierpniu 1706 roku Szwedzi spalili jej ulubiony pałac w Puławach – „ce le coeur tych wszystkich dóbr”[63].

Sieniawska n'a pas non plus réussi à sécuriser sa propre propriété - en août 1706, les Suédois ont brûlé son palais préféré à Puławy - "le but le cœur de tous ces biens"[63].

Zaogniająca się sytuacja w Rzeczypospolitej spowodowała, że na przełomie 1705 i 1706 roku dyplomacja francuska pragnęła skorzystać z mediacji Sieniawskiej w procesie pogodzenia konfederatów sandomierskich i warszawskich, by w ten sposób uwolnić swoje siły i łatwiej wspierać działania powstańców Rakoczego przeciwko cesarzowi. Jean Louis de Bonnac, poseł francuski, dobrze orientujący się w zawiłościach polskiej polityki, nawiązał więc kontakty z wojewodziną bełską. W maju 1706 roku Sieniawska przebywała w Krakowie na spotkaniu z królem Augustem II, gdzie dziękowała mu za oddanie buławy wielkiej koronnej mężowi, co nastąpiło po śmierci jej stryja Hieronima Augustyna Lubomirskiego (20 kwietnia 1706).

La situation aggravante dans le Commonwealth signifiait qu'au tournant de 1705 et 1706 la diplomatie française voulait utiliser la médiation de Sieniawska dans le processus de réconciliation des confédérés de Sandomierz et de Varsovie, afin de libérer leurs forces et de soutenir les activités des insurgés de Rákóczi contre l'empereur. Jean Louis de Bonnac , un envoyé français, bien versé dans les subtilités de la politique polonaise, a établi des contacts avec le voïvode de Bełz. En mai 1706, Sieniawska était à Cracovie pour une rencontre avec le roi August II, où elle le remercia d'avoir donné la grande masse de la couronne à son mari, qui eut lieu après la mort de son oncle Hieronim Augustyn Lubomirski (20 avril 1706).

Trudny dla Sieniawskich okres nastąpił w chwili abdykacji Augusta II we wrześniu 1706 roku i jego wyjazdu z Warszawy w listopadzie tego roku. Hetman Adam Mikołaj Sieniawski, mocno związany z polityką zwolenników Augusta II zrzeszonych w konfederacji sandomierskiej, wymieniany nawet jako kandydat do korony po ustępującym królu, należał wówczas do najważniejszych polityków w Rzeczypospolitej. Jednak Sieniawska nie podzielała ambicji małżonka, zdając sobie sprawę, iż ceną za koronę w tych warunkach byłoby uzależnienie od Rosji, na co się nie godziła. Na początku 1707 roku podjęła więc wraz z mężem negocjacje z dyplomatami Ludwika XIV i Piotra I, których celem miało być osiągniecie porozumienia między carem a królem Szwecji Karolem XII oraz zakończenie powstania na Węgrzech. Konsekwencją tych zdarzeń miała być także zgoda pomiędzy „sandomierzanami” i Stanisławem Leszczyńskim oraz uspokojenie sytuacji w Rzeczypospolitej. Początkowo wydawało się, iż wszyscy zainteresowani są skłonni do ustępstw i zakończenia konfliktu.

Une période difficile pour les Sieniawski est venue avec l'abdication d'August II en septembre 1706 et son départ de Varsovie en novembre de la même année. L'hetman Adam Mikołaj Sieniawski, fortement associé à la politique des partisans d'August II associés dans la Confédération Sandomierz, est même mentionné comme candidat à la couronne après le roi sortant, et est alors l'un des hommes politiques les plus importants de la République de Pologne. Cependant, Sieniawska ne partageait pas les ambitions de son mari, réalisant que le prix de la couronne dans ces conditions serait une dépendance vis-à-vis de la Russie, ce qu'elle n'acceptait pas. Au début de 1707, elle et son mari entament des négociations avec les diplomates de Louis XIV et de Pierre Ier, dans le but de parvenir à un accord entre le tsar et Charles XII, roi de Suède, et de mettre fin au soulèvement en Hongrie. La conséquence de ces événements devait également être un accord entre les "Sandomierzers" et Stanisław Leszczyński, et calmer la situation dans le Commonwealth. Au départ, il semblait que toutes les parties intéressées étaient prêtes à faire des concessions et à mettre fin au conflit.

Elżbieta Sieniawska odegrała ważną rolę mediatora pomiędzy stronami, pertraktując z Karolem XII i Stanisławem Leszczyńskim poprzez generała Stanisława Poniatowskiego i wojewodę ruskiego Jana Stanisława Jabłonowskiego. 22 lutego 1707 roku w czasie wizyty złożonej Sieniawskim w Żółkwi car Piotr I wyraził chęć przyjęcia mediacji francuskiej i doprowadzenia do porozumienia szwedzko-rosyjskiego, co jeszcze bardziej podniosło notowania hetmanostwa w oczach opinii publicznej. Sieniawska liczyła, iż w ten sposób odwiedzie męża od pomysłów kandydowania do korony, a jednocześnie ugruntuje jego pozycję w kraju. Istotne wówczas okazały się jej bliskie kontakty z dyplomatami francuskimi, z którymi utrzymywała regularną korespondencję: Jeanem Casimirem Baluze’em, rezydentem francuskim przy boku Stanisława Leszczyńskiego Jeanem Louisem Bonnakiem, reprezentującym księcia Franciszka Rakoczego Pierre’em Puchotem Des Alleurs czy Jeanem Victorem de Besenvalem[64], posłem francuskim przy Karolu XII, a następnie przy dworze polskim. Sieniawska przedstawiła propozycje cara Rakoczemu w początkach marca 1707 roku w czasie spotkania z nim i z Des Alluersem w Munkaczu. Naciskana przez dyplomatów rosyjskich, szczególnie Wasilija Dołgorukowa, zdecydowała się na spotkanie z carem w Żółkwi miesiąc później, w kwietniu 1707 roku. Celem rozmów miały być warunki nawiązania kontaktu przez dyplomację rosyjską z przedstawicielami króla Francji. Stanisław Leszczyński, licząc na szanse utrzymania się na tronie polskim, skierował na rozmowy swego wuja, w tym czasie kanclerza wielkiego koronnego Jana Stanisława Jabłonowskiego, dawnego domniemanego kochanka Sieniawskiej. Spotkaniu towarzyszyły jednak nieprzewidziane okoliczności, gdyż strona rosyjska przygotowała prowokację, której celem było uprowadzenie Jabłonowskiego. Podejrzewając, że autorem tego pomysłu jest generał Aleksandr Mienszykow, Sieniawska ostrzegła Jabłonowskiego, który nie przyjechał na miejsce planowanych rozmów. Ostatecznie do spotkania doszło w Spytkowicach pod Krakowem w czerwcu 1707 roku. Sformułowana przez Sieniawską propozycja ogólnego rozejmu i pozostawienia na tronie Leszczyńskiego, choć wydawała się realna, nie spotkała się z akceptacją Karola XII, który wierząc w swoje siły, zdecydował się na rozstrzygnięcia militarne.

Elżbieta Sieniawska a joué un rôle important en tant que médiateur entre les parties, négociant avec Charles XII et Stanisław Leszczyński par l'intermédiaire du général Stanisław Poniatowski et du voïvode ruthène Jan Stanisław Jabłonowski. Le 22 février 1707, lors d'une visite chez les Sieniawski à Zhovkva, le tsar Pierre Ier exprima sa volonté d'accepter la médiation française et de parvenir à un accord entre la Suède et la Russie, ce qui augmenta encore la cote de l'hetmanship aux yeux du public. Sieniawska espérait ainsi dissuader son mari de l'idée de se présenter à la couronne, tout en consolidant sa position dans le pays. A cette époque, ses contacts étroits avec les diplomates français, avec lesquels elle entretient une correspondance régulière, se révèlent importants : Jean Casimir Baluze, résident français aux côtés de Stanisław Leszczyński, Jean Louis Bonnak, représentant le Prince Franciszek Rakoczi, Pierre Puchot Des Alleurs et Jean Victor de Besenval[64 ], envoyé français auprès de Charles XII, puis à la cour de Pologne. Sieniawska présenta les propositions du tsar à Rakoczi début mars 1707, lors d'une rencontre avec lui et Des Alluers à Munkacz. Sous la pression des diplomates russes, notamment Vasily Dolgorukov, elle décide de rencontrer le tsar à Zhovkva un mois plus tard, en avril 1707. L'objet des pourparlers était d'être les conditions d'un contact de la diplomatie russe avec les représentants du roi de France. Stanisław Leszczyński, comptant sur les chances de rester sur le trône polonais, envoya son oncle, à l'époque grand chancelier de la Couronne, Jan Stanisław Jabłonowski, ancien amant présumé de Sieniawska, pour des pourparlers. Cependant, la réunion s'est accompagnée de circonstances imprévues, car la partie russe a préparé une provocation visant à enlever Jabłonowski. Soupçonnant que le général Aleksandr Menchikov était l'auteur de cette idée, Sieniawska a averti Jabłonowski, qui ne s'est pas rendu sur le lieu des pourparlers prévus. Enfin, la réunion eut lieu à Spytkowice près de Cracovie en juin 1707. La proposition de trêve générale formulée par Sieniawska et laissant Leszczyński sur le trône, bien qu'elle paraisse réaliste, n'est pas acceptée par Charles XII qui, croyant en sa force, opte pour des solutions militaires.

Nieudane próby porozumienia spowodowały ogłoszenie bezkrólewia przez konfederatów sandomierskich w lipcu 1707 roku, co jeszcze bardziej zaogniło sytuację w Rzeczypospolitej. Sieniawscy wsparli kandydaturę Franciszka Rakoczego, czemu przez krótki czas sprzyjał też Piotr I. Wydaje się jednak, że żadna ze stron nie była przywiązana do tej propozycji. Mimo to Jean Victor de Besenval uważał, że Sieniawskiej zależało na nowej elekcji, gdyż car obiecał jej dwadzieścia pięć tysięcy ludzi na obronę Węgier. Jednak wydaje się to wątpliwe, gdyż Sieniawska nie wierzyła w wygraną strony węgierskiej, a domniemane uczucie do Rakoczego już wygasło. Uwagę hetmanowej przykuł w tym czasie królewicz Konstanty Sobieski, z którym rozpoczęła polityczny „romans”, a jej rozsądek wskazywał raczej na konieczność pozostania przy dawnym władcy. Potwierdzały to zresztą dalsze wydarzenia.

Des tentatives infructueuses pour parvenir à un accord aboutirent à la proclamation d'un interrègne par les confédérés de Sandomierz en juillet 1707, ce qui enflamma encore plus la situation dans le Commonwealth. Les Sieniawski ont soutenu la candidature de Franciszek Rakoczi, qui a également été soutenue pendant une courte période par Pierre I. Il semble cependant qu'aucune des deux parties n'ait été attachée à cette proposition. Néanmoins, Jean Victor de Besenval croyait que Sieniawska voulait une nouvelle élection, car le tsar lui avait promis vingt-cinq mille hommes pour défendre la Hongrie. Cependant, cela semble douteux, car Sieniawska ne croyait pas à la victoire de l'équipe hongroise et le prétendu sentiment pour Rákóczi avait déjà expiré. A cette époque, l'attention de l'hetman est attirée sur le prince Konstanty Sobieski, avec qui elle entame une "romance" politique, et son bon sens indique plutôt la nécessité de rester avec l'ancien dirigeant. Cela a été confirmé par les événements ultérieurs.

Wkroczenie Szwedów do Rzeczypospolitej miało dla hetmanowej Sieniawskiej przykre konsekwencje. W dniu 12 listopada 1707 roku została aresztowana i uprowadzona z Warszawy do obozu szwedzkiego. Oferta Stanisława Leszczyńskiego, by Sieniawscy przeszli na jego stronę za cenę buławy polnej dla hetmana, była dla nich nie do przyjęcia, a przez samą Elżbietę traktowana jak „szalbierstwo”. Niektórzy współcześni uważali, że Sieniawska celowo pozostała w Warszawie, by dyskretnie i bez podejrzeń porozumieć się z Karolem XII i Stanisławem Leszczyńskim. Pod naciskiem dyplomacji francuskiej wojewodzina bełska została uwolniona z rąk szwedzkich w grudniu 1707 roku. Zdarzenia te przypłaciła poważną chorobą i wycieńczeniem, a w rezultacie poronieniem trzeciej ciąży. Jeszcze pod koniec marca Sieniawska spotkała się z Wiktorią z Leszczyńskich, żoną zwolennika Leszczyńskiego, wojewody kijowskiego Józefa Potockiego, ale z dystansem odniosła się do ich propozycji przejścia na stronę Stanisława. Jeszcze w tym samym roku podjęła się pośrednictwa między hetmanem kozackim Iwanem Mazepą a Stanisławem Leszczyńskim. Być może miało to związek ze znajomością z Anną z Chodorowskich Dolską, wdową po marszałku wielkim litewskim Janie Karolu Dolskim. Dolska, po pierwszym mężu Wiśniowiecka, chyba należała do grona zwolenniczek Leszczyńskiego, cieszyła się też ponoć wielką sympatia Mazepy. Obie panie spotkały się prawdopodobnie pod pozorem wykupu dóbr jarosławskich od królowej Marii Kazimiery. Być może spór o te dobra, jaki toczyły wówczas między sobą Sieniawska i Dolska, był jedynie pozorny i miał przykryć sprawę pertraktacji politycznych.

L'entrée des Suédois dans le Commonwealth polono-lituanien a eu des conséquences désagréables pour Hetman Sieniawska. Le 12 novembre 1707, elle est arrêtée et enlevée de Varsovie au camp suédois. L'offre de Stanisław Leszczyński selon laquelle les Sieniawski devraient passer à ses côtés pour le prix d'une masse de terrain pour l'hetman était inacceptable pour eux et a été traitée par Elżbieta elle-même comme une "fraude". Certains contemporains croyaient que Sieniawska restait délibérément à Varsovie pour communiquer discrètement et sans méfiance avec Charles XII et Stanisław Leszczyński. Sous la pression de la diplomatie française, le voïvode de Belz est libéré des mains suédoises en décembre 1707. Ces événements ont porté leurs fruits avec une maladie grave et de l'épuisement, et en conséquence, elle a subi une fausse couche de sa troisième grossesse. Fin mars, Sieniawska a rencontré Wiktoria née Leszczyński, l'épouse du partisan de Leszczyński, le voïvode de Kiev, Józef Potocki, mais elle a traité leur proposition de passer du côté de Stanisław avec distance. La même année, elle entreprit d'assurer la médiation entre le cosaque hetman Iwan Mazepa et Stanisław Leszczyński. Peut-être était-ce lié à sa connaissance d'Anna Dolska née Chodorowska, la veuve du grand maréchal de Lituanie Jan Karol Dolski. Dolska, Wiśniowiecka après son premier mari, appartenait probablement au groupe des partisans de Leszczyński, et Mazepa aurait joui d'une grande sympathie. Les deux dames se sont probablement rencontrées sous prétexte d'acheter les domaines de Jarosław à la reine Maria Casimire. Peut-être que le différend entre Sieniawska et Dolska au sujet de ces propriétés n'était qu'apparent et visait à dissimuler la question des négociations politiques.

Wieści o spotkaniu Sieniawskiej z Leszczyńskim i generałami szwedzkimi nie wydają się przekonujące. Wojewodzina bełska coraz bardziej sceptycznie oceniała sytuację polityczną i ponownie namawiała męża do powściągliwości. Dyplomaci rosyjscy uważali tymczasem, że Sieniawska wywierała fatalny wpływ na małżonka. Sama zaszyła się w Kukizowie, skąd obserwowała przebieg wydarzeń. Jednak już w styczniu 1709 roku ponownie podjęła w Munkaczu rozmowy z Des Alleursem, którego przekonywała, że Piotr I gotów jest poprzeć każdą kandydaturę do tronu polskiego, aby tylko ustrzec się wojny. Obiecywała też Rakoczemu pomoc w osiedleniu się w Rzeczypospolitej i w kupnie Jarosławszczyzny za pieniądze francuskie przy pośrednictwie Bonnaca – „Już dałam plenipotencję P. Bonacowi na zakończenie o Jarosław, tylko jeszcze nie chcę, żeby to było w grodzie dla nieprzyjaciela, żeby nikt nie wiedział”[65]. W maju na granicy węgierskiej ponownie spotkała się z Des Alleuresem w sprawie mediacji między Leszczyńskim a swoim mężem.

La nouvelle de la rencontre de Sieniawska avec Leszczyński et les généraux suédois ne semble pas convaincante. La voïvode de Bełz était de plus en plus sceptique quant à la situation politique et a de nouveau exhorté son mari à faire preuve de retenue. Pendant ce temps, les diplomates russes pensaient que Sieniawska exerçait une influence désastreuse sur son mari. Elle-même s'est enfermée à Kukizów, d'où elle a observé le cours des événements. Cependant, déjà en janvier 1709, à Munkacz, elle reprit les pourparlers avec Des Alleurs, convaincu que Pierre Ier était prêt à soutenir toute candidature au trône de Pologne afin d'éviter la guerre. Elle a également promis à Rakoczy de l'aider à s'installer dans le Commonwealth polono-lituanien et à acheter la région de Jarosław pour de l'argent français via Bonnac - "J'ai déjà donné le plénipotentiaire à P. Bonac à la fin de Jarosław, mais je ne le veux pas. être encore dans la ville pour l'ennemi, afin que personne ne le sache"[ 65]. En mai, à la frontière hongroise, elle rencontre à nouveau Des Alleures à propos d'une médiation entre Leszczyński et son mari.

Jednak sytuacja Karola XII i jego stronników była już wówczas niekorzystna, a rozwój wypadków zapowiadał raczej powrót na tron Augusta II. Sieniawscy zdecydowali się więc na kolejną prowokację. Zapewne chcąc podnieść swoje znaczenie w przyszłych rozmowach z królem Augustem II, Elżbieta wysunęła kandydaturę królewicza Konstantego Sobieskiego do korony polskiej. Musiała wiedzieć, że propozycja ta rozwścieczy Augusta II i nie spodoba się Leszczyńskiemu. W kwietniu 1709 roku Konstanty pojawiał się co prawda w otoczeniu Sieniawskiej w Skolem, gdzie spędzili trzy tygodnie, ale nie wydaje się możliwe, by Sieniawska nagle straciła swój zmysł i rozsądek polityczny na rzecz Sobieskiego. Pomysły małżeństwa jej córki, zaledwie jedenastoletniej Zofii z żonatym utracjuszem, jakim był wówczas Konstanty, nie wydają się prawdziwe. Ze strony Sieniawskich była to raczej gra polityczna podejmowana na własny użytek. Kosztowało ich to zniszczenie części majątków (Jarosławia, Przemyśla, Sambora, Oleszyc i Starego Sioła), gdzie stacjonowały wojska stanisławowskie i szwedzkie.

Cependant, la situation de Charles XII et de ses partisans était déjà défavorable à cette époque, et le développement des événements annonçait le retour au trône d'août II. Les Sieniawski décidèrent donc d'une autre provocation. Voulant probablement augmenter son importance dans les discussions futures avec le roi August II, Elżbieta a proposé la candidature du prince Konstanty Sobieski à la couronne polonaise. Elle devait savoir que cette proposition rendrait August II furieux et que Leszczyński ne l'apprécierait pas. En avril 1709, Konstanty est apparu avec Sieniawska à Skolem, où ils ont passé trois semaines, mais il ne semble pas possible que Sieniawska ait soudainement perdu son sens politique et son sens au profit de Sobieski. Les idées de sa fille, seulement Zofia, âgée de onze ans, épousant un gaspilleur marié, comme Konstanty, ne semblent pas être vraies. De la part des Sieniawski, c'était plutôt un jeu politique entrepris à leur profit. Cela leur a coûté la destruction de certains des domaines ( Jarosław , Przemyśl , Sambor , Oleszyce et Stary Sioła ), où les troupes de Stanisławów et suédoises étaient stationnées.

Klęska połtawska Karola XII (8 lipca 1709) i powrót na tron Augusta II spowodował szybką reakcję Sieniawskich, którzy z łatwością przystosowali się do nowej sytuacji. Już na początku września 1709 roku Sieniawska przyjęła w Puławach cara Piotra I, a pod koniec miesiąca spotkała się z nim ponownie, gdy wyjeżdżał do Torunia. Interweniowała wówczas na rzecz swojego kuzyna Jana Kazimierza Sapiehy, starosty bobrujskiego, który otrzymał amnestię, ale odmówiono mu przyznanego przez Leszczyńskiego urzędu hetmana wielkiego litewskiego: „Dotąd [starosta] bobrujski, wasz brat, niewiele wskórał, że tam przyszedł, bo buława wielka Księciu Wiśniowieckiemu [Michałowi Serwacemu], a mała Kryszpinowi [Jerzemu Hieronimowi], a podskarbstwo jemu obiecują, co by tu pewnie był miał po śmierci” – drwiła w liście do kanclerza litewskiego Karola Radziwiłła[66]. Od 1709 roku powoli zaczęła wycofywać się z dotychczasowej aktywności, jej uwagę przykuły teraz kwestie ekonomiczne i spory trybunalskie, co nie oznaczało braku zainteresowania polityką. W zamian za przejście na stronę Augusta II Adam Mikołaj Sieniawski otrzymał w roku 1710 nominację na kasztelanię krakowską po śmierci Marcina Kazimierza Kątskiego. Jeszcze w 1711 roku Sieniawska zorganizowała w Jarosławiu uroczyste chrzciny swojej jedynej żyjącej córki Zofii i by podkreślić znaczenie rodziny zaprosiła na rodziców chrzestnych Piotra I, Franciszka Rakoczego i Augusta II.

Chwilowe odsunięcie się od spraw politycznych zaowocowało również ochłodzeniem stosunków z Franciszkiem Rakoczym, który od września 1711 roku przebywał w Gdańsku. Spór o dobra jarosławskie, które Sieniawska miała nabyć dla księcia od Marii Kazimiery za pieniądze francuskie, nieudana próba uzyskania polskiego indygenatu dla Franciszka i bliżej niewyjaśnione sprawy finansowe nie sprzyjały wzajemnym relacjom. Ostatecznie sprawa dóbr jarosławskich, które cały czas pozostawały w rękach kasztelanowej, została uregulowana kontraktem z 15 października 1712 roku, na mocy którego Rakoczy oddawał Sieniawskiej dobra pod zastaw. W lutym 1712 roku sytuacja w Rzeczypospolitej nadal była niespokojna. Sieniawska ostrzegała męża, że szlachta zaczyna się buntować przeciwko nadużyciom wojsk saskich, co źle wpływa także na pozycję hetmanów jako królewskich sojuszników.

Un retrait temporaire des affaires politiques a également entraîné un refroidissement des relations avec Franciszek Rakoczy, qui est resté à Gdańsk à partir de septembre 1711. Le différend sur la propriété Jarosław, que Sieniawska devait acheter pour le duc à Marie Casimire pour de l'argent français, une tentative infructueuse d'obtenir un indigène polonais pour Franciszek et des questions financières inexpliquées n'étaient pas propices aux relations mutuelles. En fin de compte, la question des domaines de Jarosław, qui restaient entre les mains du châtelain, fut réglée par le contrat du 15 octobre 1712, en vertu duquel Rakoczy donna le domaine à Sieniawska en garantie. En février 1712, la situation dans le Commonwealth était encore difficile. Sieniawska a averti son mari que la noblesse commençait à se rebeller contre les abus de l'armée saxonne, ce qui affectait également gravement la position des hetmans en tant qu'alliés royaux.

W tym czasie kasztelanowa krakowska zaczęła coraz częściej zapadać na zdrowiu. Aktywny tryb życia, nieustanne podróże, spory „ratuszne” i nadzór nad ogromnym latyfundium nadwyrężały jej siły. Próbowała różnych kuracji roślinnych i picia wód mineralnych („egierskich”), puszczania krwi i purgensów, co nie wpływało dobrze na jej osłabiony organizm. W miesiącach wiosennych odwiedzała ukochane Oleszyce lub Puławy, by w spokoju „zażyć maju”. Mimo to nie potrafiła zrezygnować z aktywności publicznej, nadal pozostając w stałym kontakcie z dworem królewskim, dyplomatami rosyjskimi czy też pilnując spraw w trybunale radomskim i piotrkowskim. Doglądała również spraw ekonomicznych. Jej dobra znacznie się powiększyły dzięki uregulowaniu kwestii podziału majątku po zmarłym ojcu, ostatecznym przejęciu Końskowoli i Puław oraz odziedziczeniu majątku po wuju Łukaszu Stanisławie Opalińskim w 1704 roku. Przejęła wówczas dobra łubnickie z pałacem i rytwiańskie wraz ze wspaniałą biblioteką Opalińskich, którą znacznie wzbogaciła, uzupełniając pracami swojego ojca[67].

A cette époque, le châtelain de Cracovie commençait à tomber de plus en plus souvent malade. Un style de vie actif, des voyages constants, des disputes "de mairie" et la surveillance d'un énorme latifund ont mis à rude épreuve ses forces. Elle a essayé divers traitements végétaux et buvant des eaux minérales ("Aegers"), des saignées et des purgens, qui n'ont pas eu un bon effet sur son corps affaibli. Au printemps, elle rendait visite à son bien-aimé Oleszyce ou Puławy pour « profiter de mai » en paix. Malgré cela, elle n'a pas pu abandonner l'activité publique, restant toujours en contact permanent avec la cour royale, les diplomates russes ou supervisant les affaires devant les tribunaux de Radom et Piotrków. Elle a également supervisé les questions économiques. Son domaine a considérablement augmenté grâce à la réglementation de la division des biens après son père décédé, la prise de contrôle définitive de Końskowola et Puławy, et l'héritage de la propriété de son oncle Łukasz Stanisław Opaliński en 1704. A cette époque, elle reprend le domaine de Lubnik avec le palais et le domaine de Rytwia ainsi que la magnifique bibliothèque Opaliński, qu'elle enrichit considérablement en la complétant des œuvres de son père[67].

Zawiązana w listopadzie 1715 roku konfederacja tarnogrodzka zdezorganizowała życie Sieniawskich. Kasztelanowa przebywała w Warszawie, ubiegając się o libertacje, by zabezpieczyć swoje majątki przed atakami konfederatów i wojsk saskich. Monitowała u króla w interesie swojego męża i w ślad za władcą wyjechała do Gdańska, licząc, że tam uda jej się pozyskać również Piotra I. W portowym mieście doszła ją wiadomość, iż Adam Mikołaj został przez konfederatów we Lwowie 3 kwietnia 1716 roku. W lipcu Sieniawska przyjechała do Łęcznej na spotkanie z marszałkiem konfederacji Stanisławem Ledóchowskim, który bronił się przed zarzutem, jakoby to on wydał rozkaz aresztowania hetmana. Uzależniał jednak wypuszczenie Sieniawskiego i złożenie urzędu od decyzji rady konfederackiej, co przeraziło Sieniawską[68]. Perspektywa utraty buławy wielkiej na rzecz dotychczasowego towarzysza Adama Mikołaja – Stanisława Mateusza Rzewuskiego – nie mogła podobać się Sieniawskim. Elżbieta obserwowała więc pilnie rokowania konfederackie trwające od czerwca 1716 roku w Lublinie, a następnie w Warszawie, gdzie ostatecznie podpisano traktat pokojowy 3 listopada 1716 roku. Elżbieta kontaktowała się z hetmanem wielkim litewskim Ludwikiem Konstantym Pociejem i jego żoną Emercjanną Agnieszką z Warszyckich, ale pesymistycznie oceniała szanse męża.

Créée en novembre 1715, la Confédération de Tarnogrod désorganise la vie des Sieniawski. Kasztelanowa est restée à Varsovie, demandant des libérations pour protéger ses domaines contre les attaques des confédérés et des troupes saxonnes. Elle consulta le roi dans l'intérêt de son mari et suivit le souverain à Gdańsk, espérant qu'elle y gagnerait également Pierre Ier. En juillet, Sieniawska est venu à Łęczna pour rencontrer le maréchal de la confédération, Stanisław Ledóchowski, qui s'est défendu contre l'accusation d'avoir ordonné l'arrestation de l'hetman. Cependant, il a conditionné la libération et la démission de Sieniawski à la décision du Conseil de la Confédération, ce qui a horrifié Sieniawska[68]. La perspective de perdre la grande masse au profit du compagnon actuel d'Adam Mikołaj - Stanisław Mateusz Rzewuski - n'aurait pas pu plaire aux Sieniawski. Ainsi, Elżbieta a suivi de près les négociations confédérées, qui ont commencé en juin 1716 à Lublin, puis à Varsovie, où le traité de paix a finalement été signé le 3 novembre 1716. Elżbieta a contacté le Grand Hetman de Lituanie Ludwik Konstanty Pociej et sa femme Emercjanna Agnieszka née Warszycki, mais elle était pessimiste quant aux chances de son mari.

Pod koniec września 1716 roku Stefan Humiecki, wojewoda podlaski, i Józef Felicjan Potocki, starosta bełski, chcieli wymusić na Sieniawskiej, by wpłynęła na króla, by ten zgodził się odłożyć sprawę zwierzchności nad wojskiem na czas sejmu. August II nie dał jej jednak wiążącej odpowiedzi, choć opowiedział się za pozostawieniem władzy nad wojskiem hetmanom. Kasztelanowa sama przekonywała Ledóchowskiego i przedstawicieli Augusta II o konieczności pozostawienia dotychczasowych prerogatyw hetmanom. Męża upewniała, że to dzięki niej „przy życiu i buławie został”.

Fin septembre 1716, Stefan Humiecki, le voïvode de Podlasie, et Józef Felicjan Potocki, le starost de Bełz, voulaient forcer Sieniawska à influencer le roi pour qu'il accepte de reporter la question de la suprématie sur l'armée jusqu'au Sejm. August II, cependant, ne lui a pas donné de réponse contraignante, bien qu'il ait opté pour laisser le pouvoir sur l'armée aux hetmans. Kasztelanowa elle-même a convaincu Ledóchowski et les représentants d'August II de la nécessité de laisser les prérogatives existantes aux hetmans. Elle a assuré à son mari que c'était grâce à elle qu'il "était vivant et en masse".

Zdarzenia związane z konfederacją tarnogrodzką poważnie wyczerpały kasztelanową krakowską, jednak nie zrezygnowała ona z zainteresowania sprawami publicznymi. Z uwagą śledziła politykę królewską, rozdawnictwo urzędów i układ sił politycznych wokół króla. Pisała do przyjaciółki:

Les événements liés à la confédération de Tarnogród ont sérieusement épuisé la châtellenie de Cracovie, mais elle n'a pas renoncé à son intérêt pour les affaires publiques. Elle suit de près la politique royale, la répartition des charges et la disposition des forces politiques autour du roi. Elle écrit à un ami :

„Król do cery przychodzi, o sejm cale nie dba, czy będzie, czyli nie będzie, a[l]bo raczy czy stanie czy ni[e], byleby to odbył wakanse, nie wi[e]m, jeżeli mi przed sejmem oddane będą, już się powiadają Biskup krakowski rezolwował na prymasostwo, bo wątpię, żeby dali warmińskiemu, bo a[l]bo krakowskie mu dadzą, a[l]bo opactwo do warmińskiego tynieckie, król to tylko o budynkach myśli”[69].

Le roi vient au teint, il se fiche de tout le Sejm, qu'il veuille ou non, qu'il daigne se présenter ou non, tant qu'il a un poste vacant, je ne sais pas s'il a été donné à moi avant le Sejm ils le feront, on dit déjà que l'évêque de Cracovie a décidé de devenir le primat, car je doute qu'ils le donneraient au Warmian, car soit Cracovie le lui donnera, soit l'abbaye de Tyniec le fera être donné au Warmien, le roi ne pense qu'aux bâtiments »[69].

W kolejnych latach uwagę kasztelanowej krakowskiej znów pochłonęły sprawy gospodarcze i sądowe. Zajęła się też kwestią małżeństwa swojej jedynaczki, czemu oddała się z całą energią u progu lat dwudziestych XVIII wieku. Chcąc podnieść swój prestiż, zakupiła od królewicza Konstantego Sobieskiego zaniedbane dobra wilanowskie, będące dla niej symbolem królewskiej świetności. Wilanów miał podnieść splendor Sieniawskich i pokazać ich królewskie ambicje. Pertraktacje w tej sprawie, trwające od 1719 roku, stały się zapewne podłożem ponownych plotek o planowanym małżeństwie Zofii Marii z królewiczem Konstantym. Zabiegom o rękę kasztelanki krakowskiej towarzyszyło jednak wiele niejasności, a sprawa jej małżeństwa pojawiła się już dużo wcześniej, gdy dziewczynka miała zaledwie siedem lat. Wśród kandydatów wymieniano królewiczów Sobieskich, saskiego ministra Jakuba Henryka Flemminga, przedstawicieli niemieckich domów książęcych, nie wspominając o polskich magnatach – Janie Tarle, wojewodzie lubelskim, Janie Kazimierzu Sapieże, staroście bobrujskim, czy Jerzym Aleksandrze Lubomirskim, staroście sandomierskim. Sieniawska zbywała żartem lub milczeniem te kandydatury i snuła własne plany. Marzył jej się ślub Zofii Marii z Michałem Kazimierzem Radziwiłłem, synem jej przyjaciółki Anny Katarzyny z Sanguszków, kanclerzyny litewskiej. Panie ustaliły wspólną strategię, z zapałem wymieniały listy i składały sobie wzajemne wizyty, zapewniały się o stałości uczuć i decyzji nowożeńców[70].

Dans les années suivantes, l'attention du châtelain de Cracovie fut à nouveau absorbée par les affaires économiques et judiciaires. Elle aborde également la question du mariage de sa fille unique, à laquelle elle se consacre avec toute son énergie au début des années 1720. Voulant accroître son prestige, elle rachète au prince Konstanty Sobieski le domaine négligé de Wilanów, symbole pour elle de la splendeur royale. Wilanów devait rehausser la splendeur des Sieniawski et montrer leurs ambitions royales. Les négociations à ce sujet, qui ont duré à partir de 1719, sont probablement devenues la base de nouvelles rumeurs sur le mariage prévu de Zofia Maria avec le prince Konstanty. Cependant, les tentatives pour la main du châtelain de Cracovie étaient accompagnées de nombreuses incertitudes, et la question de son mariage s'est posée beaucoup plus tôt, alors que la fille n'avait que sept ans. Parmi les candidats figuraient les princes Sobieski, le ministre saxon Jakub Henryk Flemming, des représentants des maisons princières allemandes, sans oublier les magnats polonais - Jan Tarle, Lublin Voivode, Jan Kazimierz Sapież, Bobruj starost, ou Jerzy Aleksander Lubomirski, Sandomierz starost. Sieniawska a rejeté ces candidatures avec une blague ou un silence et a fait ses propres plans. Elle rêvait du mariage de Zofia Maria avec Michał Kazimierz Radziwiłł, le fils de son amie Anna Katarzyna née Sanguszko, chancelière lituanienne. Les dames établissent une stratégie commune, s'échangent avidement des lettres et se rendent visite, s'assurent de la constance des sentiments et des décisions des jeunes mariés[70].

Sam Kazimierz Michał „Rybeńko” zachowywał dystans względem małżeństwa z kasztelanką krakowską, co wielokrotnie odnotował w swoim diariuszu. W listopadzie 1719 roku w czasie pobytu w Oławie, Radziwiłł poznał Marię Karolinę Sobieską, córkę Jakuba Sobieskiego, którą obdarzył młodzieńczym uczuciem. Sprzyjały mu zarówno siostry królewny, jak i jego własne. Mimo to uległ woli swojej matki i 14 maja 1720 roku zaręczył się z Zofią Marią Sieniawską[71]. Akt zaręczyn miał jakoby wspierać także ojciec kasztelanki, którego matka pochodziła z Radziwiłłów. Ze względu na bliskie pokrewieństwo wystarano się więc o dyspensę papieską i zgodę na małżeństwo[72]. Stale jednak pojawiały się jakieś komplikacje, a Radziwiłłowie z niejasnych powodów uważali, że przeciwna temu małżeństwu jest Elżbieta Sieniawska. Notatki w diariuszu Michała Kazimierza Radziwiłła jednoznacznie wskazują na dwuznaczną postawę kasztelanowej krakowskiej, jednak przeczy temu jej korespondencja z Anną Katarzyną Radziwiłłową, jak i z małżonkiem Adamem Mikołajem. Listy osób z otoczenia Sieniawskich także wskazują, że to hetman był przeciwny wydaniu Zofii Marii za „Rybeńkę”. Siostra „Rybeńki”, Katarzyna z Radziwiłłów Branicka, starościna brańska, prosiła matkę, by była dobrej myśli, gdyż „z listu Jm Pani Krakowski [Elżbiety Sieniawskiej] znać, że ona całym sercem jest za moim bratem i nie widzę inszej rzeczy, że nie kończy, tylko jeden królewicz przeszkodą tu jest”[73].

Kazimierz Michał "Rybeńko" lui-même a gardé ses distances avec son mariage avec le châtelain de Cracovie, qu'il a noté à plusieurs reprises dans son journal. En novembre 1719, lors de son séjour à Oława, Radziwiłł rencontra Maria Karolina Sobieska, fille de Jakub Sobieski, pour qui il avait une affection juvénile. Il était favorisé à la fois par les sœurs de la princesse et par les siens. Néanmoins, il se soumet au testament de sa mère et le 14 mai 1720, il se fiance à Zofia Maria Sieniawska[71]. L'acte de fiançailles aurait également été soutenu par le père du châtelain, dont la mère était issue de la famille Radziwiłł. En raison de la parenté étroite, une dispense papale et une autorisation de mariage ont été demandées[72]. Cependant, il y avait toujours des complications et les Radziwiłł, pour des raisons peu claires, croyaient qu'Elżbieta Sieniawska était contre ce mariage. Les notes du journal de Michał Kazimierz Radziwiłł indiquent clairement l'attitude ambiguë du châtelain de Cracovie, mais cela est contredit par sa correspondance avec Anna Katarzyna Radziwiłłowa, ainsi qu'avec son mari Adam Mikołaj. Des lettres de personnes du cercle des Sieniawski indiquent également que c'est l'hetman qui était contre l'extradition de Zofia Maria pour "Rybeńka". La sœur de "Rybeńka", Katarzyna Branicka née Radziwiłł, la vedette de Brańsk, a demandé à sa mère d'être de bonne humeur, car "d'après la lettre de Mme se termine, un seul prince est un obstacle ici"[73].

Jednak Branicka zdawała sobie sprawę, że największym problemem jest sam „Rybeńko”, który ozięble podchodził do sprawy ożenku z panną Sieniawską. Niechętna była też sama Zofia Maria, która poprzez swoją ochmistrzynię, jej matkę Elżbietę, Katarzynę z Weberów Drużbacką, oraz przyjaciółkę swojej matki Konstancję z Denhoffów Lubowiecką, miała wymieniać czułe liściki z innym kawalerem. Branicka pisała nawet do matki – „na zapusty Pan Krakowski [Adam Mikołaj Sieniawski] do Brzeżan pojechał, wziąwszy z sobą córkę, gdzie ma do nich zjechać Pan miecznik [Stanisław Ernest Denhoff] dla ukończenia bez matki, bo i oni powiadają, że matka cale za moim bratem, a ojciec i panna za panem hetmanem”[74]. Kasztelanowa krakowska znalazła się pod presją męża, córki i przyjaciół, którzy sprzyjali staraniom o rękę Zofii Marii Stanisława Ernesta Denhoffa, miecznika koronnego i hetmana polnego litewskiego. Jednak upewniała Annę Radziwiłłową: „O odmianę się WX Mości nie bój, bo Jego moja córka nie minie, a lepi[ej] że się pobiorą i pieczęć może być, bo już go dziecięciem ni chłopcem zwać nie będą”[75]. Wspierała też pomysł Grand Tour, podjęty przez Michała Kazimierza „Rybeńkę” i jego matkę. „Dlatego życzę, żeby książę [Michał Kazimierz Radziwiłł] jechał do cudzych krajów, miecznik [Stanisław Ernest Denhoff] już da pokój pewnie” – zapewniała kanclerzynę litewską[76].

Cependant, Branicka était consciente que le plus gros problème était "Rybeńko" lui-même, qui aborda froidement la question d'épouser Miss Sieniawska. Zofia Maria elle-même était également réticente, qui, par l'intermédiaire de sa gouvernante, sa mère Elżbieta, Katarzyna Drużbacka née Weber, et l'amie de sa mère Konstancja Lubowiecka née Denhoff, devait échanger des notes tendres avec un autre célibataire. Branicka écrivit même à sa mère : « M. Krakowski [Adam Mikołaj Sieniawski] est allé à Brzeżany pour Shrovetide, emmenant sa fille avec lui, où M. Swordfish [Stanisław Ernest Denhoff] doit venir vers eux pour obtenir leur diplôme sans sa mère, parce qu'ils dis aussi cette mère pour mon frère, et père et jeune fille pour l'hetman »[74]. Kasztelanowa Krakowska s'est retrouvée sous la pression de son mari, de sa fille et de ses amis, qui ont favorisé les efforts pour épouser Zofia Maria de Stanisław Ernest Denhoff, l'épéiste de la couronne et l'hetman de campagne lituanien. Cependant, elle a rassuré Anna Radziwiłłowa : "N'ayez pas peur du changement de Votre Majesté, car sa fille ne passera pas, et il vaut mieux qu'ils se marient et qu'il y ait peut-être un phoque, car ils ne l'appelleront plus un enfant ou un garçon"[75]. Elle a également soutenu l'idée du Grand Tour, entrepris par Michał Kazimierz "Rybeńka" et sa mère. "Par conséquent, je souhaite que le prince [Michał Kazimierz Radziwiłł] aille dans d'autres pays, le forgeron [Stanisław Ernest Denhoff] donnerait sûrement la paix", a-t-elle assuré à la chancelière lituanienne[76].

Działania Sieniawskich śledził zaufany człowiek Radziwiłłowej Kazimierz Złotkowski, który przekazywał listy i pilnował spraw radziwiłłowskich[77]. Obie matki wspierała ich wspólna przyjaciółka Elżbieta z Modrzewskich Łaszczowa, wojewodzina bełska, która przekonywała kanclerzynę o „niewypowiedzianym afekcie JmP krakowski[ej], jak do WXMci, tak i do Księcia, tudzież i panny, że się to wszystko co było przeciwnego, naprawiło i Pana Ojca już po trochu naprawują i przy pomocy Bożej naprawią”[78]. Na rzecz konkurenta Stanisława Ernesta Denhoffa działała z kolei jego krewna Konstancja z Denhoffów Lubowiecka, starościna oświęcimska W tym czasie Sieniawska wypadła z sań i potłukła się dotkliwie. Wszyscy więc z niecierpliwością i obawą oczekiwali na wiadomości o stanie jej zdrowia. Łaszczowa zalecała gorące modlitwy w tej intencji, „bo by się mogły, strzeż Boże, rzeczy pomieszać”[79]. Mimo to kasztelanowa krakowska gromadziła wyprawę, sprowadzała kosztowne przedmioty z Anglii, prezentowała córkę na publicznych spotkania i dworskich ansamblach. Jeszcze w 1722 roku deklarowała wszystkim, że „póki będzie żyła, nigdy na to nie pozwoli, aby córka byłą za JM Panem wojewodą połockim [Stanisławem Ernestem Denhoffem]”[80]. Na wszelki wypadek zaplanowano nawet termin ślubu Zofii Marii z Radziwiłłem, który miał się odbyć w zapusty 1723 roku.

Les activités des Sieniawski étaient suivies par un homme de confiance de la famille Radziwiłł, Kazimierz Złotkowski, qui transmettait les lettres et supervisait les affaires Radziwiłł[77]. Les deux mères ont été soutenues par leur amie commune, Elżbieta Łaszczowa née Modrzewska, la voïvode de Bełz, qui a convaincu le chancelier de "l'indicible affection de JMP Cracovie[], à la fois pour WXMci et pour le prince, et pour la mariée, que tout ce qui était au contraire a été corrigé et Seigneur Père, ils réparent peu à peu et avec l'aide de Dieu, ils le répareront. »[78] Le concurrent de Stanisław Ernest Denhoff, à son tour, était soutenu par son parent Konstancja Lubowiecka née Denhoff, Oświęcim starost. Alors tout le monde attendait avec impatience et anxiété des nouvelles de son état. Łaszczowa recommandait des prières ferventes à cette intention, « car, à Dieu ne plaise, les choses pourraient se mélanger »[79]. Malgré cela, la châtellenie de Cracovie a rassemblé l'expédition, a apporté des objets coûteux d'Angleterre, a présenté sa fille lors de réunions publiques et d'ensembles de cour. En 1722, elle déclare à tous que « tant qu'elle sera en vie, elle ne permettra jamais à sa fille d'être voïvode de Połock [Stanisław Ernest Denhoff] »[80]. Au cas où, la date du mariage de Zofia Maria et Radziwiłł, qui devait avoir lieu en 1723, était même prévue.

Niespodziewanie jednak plany te spotkały się ze sprzeciwem samego Michała Kazimierza Radziwiłła, który nie spieszył się z powrotem do kraju i myślami był przy Marii Karolinie Sobieskiej. „Rybeńko” snuł nawet fantastyczne plany oddania narzeczonej owdowiałemu królewiczowi Jakubowi w zamian za rękę Marii Karoliny. Powrót Radziwiłła w listopadzie 1723 roku nie wróżył najlepiej wzajemnym relacjom zaręczonych, zwłaszcza że Denhoff nie ustawał w zabiegach o rękę kasztelanki krakowskiej. Niejasna wydaje się też postawa samej kasztelanowej krakowskiej, która choć publicznie opowiadała się przeciw Denhoffowi, w oczach Radziwiłłów uchodziła jednak za jego zwolenniczkę. W końcu pod naciskiem Adama Mikołaja Sieniawskiego, który poważnie zapadł na zdrowiu, zdecydowano się oddać rękę Zofii Marii Stanisławowi Ernstowi, nie czekając na decyzję wahającego się Radziwiłła. W dniu 1 lutego 1724 roku odbył się cichy ślub Sieniawskiej z Denhoffem, zaś wesele zaplanowano na 30 lipca we Lwowie. Anna Katarzyna Radziwiłłowa winą za niewywiązanie się z obietnic małżeńskich obciążyła Elżbietę Sieniawską, która miała nie dość konsekwentnie wspierać córkę i ulec presji małżonka. Małżeństwo Zofii Marii nie trwało długo, Denhoff zmarł w 1728 roku w Gdańsku, zaś ona po trzech latach wdowieństwa wyszła po raz drugi za mąż za Augusta Aleksandra Czartoryskiego, wojewodę ruskiego[81].

De manière inattendue, cependant, ces plans se sont heurtés à l'opposition de Michał Kazimierz Radziwiłł lui-même, qui n'était pas pressé de retourner au pays et ses pensées allaient vers Maria Karolina Sobieska. "Rybeńko" a même fait des plans fantastiques pour donner sa fiancée au prince veuf Jakub en échange de la main de Maria Karolina. Le retour de Radziwiłł en novembre 1723 n'augurait rien de bon pour les relations mutuelles des fiancés, d'autant plus que Denhoff persistait à rechercher la main du châtelain de Cracovie. L'attitude de la châtellenie de Cracovie elle-même semble également peu claire, bien qu'elle soit publiquement contre Denhoff, aux yeux des Radziwiłł, elle était considérée comme sa partisane. Finalement, sous la pression d'Adam Mikołaj Sieniawski, gravement malade, il fut décidé de donner la main de Zofia Maria à Stanisław Ernst, sans attendre la décision hésitante de Radziwiłł. Le 1er février 1724, Sieniawska et Denhoff ont eu un mariage secret, et le mariage était prévu pour le 30 juillet à Lviv. Anna Katarzyna Radziwiłłowa a reproché à Elżbieta Sieniawska de ne pas avoir tenu ses promesses de mariage, qui n'avait pas toujours soutenu sa fille et avait succombé à la pression de son mari. Le mariage de Zofia Maria ne dura pas longtemps, Denhoff mourut en 1728 à Gdańsk, et après trois ans de veuvage, elle épousa pour la seconde fois August Aleksander Czartoryski, le voïvode ruthène[81].

Ostatnie wspólne lata Elżbiety i Adama Mikołaja Sieniawskich przebiegły w przyjaźni. Coraz mocniej schorowany hetman wielki koronny spędzał czas na kuracjach w wodach siarkowych w swoich majątkach ruskich w Szkle i Myszy, z rzadka tylko uczestnicząc w życiu publicznym. Z kolei Sieniawska przejęła wszelkie sprawy gospodarcze związane z zarządem dóbr, kopalniami galmanu, hutami szklanymi pod Lubaczowem, papierniami oraz procesy trybunalskie, z których często zdawała relacje mężowi. „Cztery sprawy JMci mego tu miałam, te dosyć dobrze poszły, bom ich wygrała wszystkie, teraz dla Kawiecki sprawy muszę siedzieć, która w ten tydzień będzie i pojadę do Puław, stamtąd nie wi[e]m jeszcze kędy” – pisała do przyjaciółki[82]. Ciągle aktywna, poświęciła się pomnażaniu i doglądaniu ogromnego majątku, ale nie rezygnowała ze swoich zainteresowań politycznych, stale śledząc wydarzenia wokół siebie, dzięki wyspecjalizowanej sieci pozostających na jej usługach redaktorów gazet rękopiśmiennych i różnego typu informatorów[83]. Kasztelanowa niecierpliwie oczekiwała również wnuka, pilnie wyglądając tej wiadomości od córki. Zofii Marii Denhoffowej nie dane było zostać matką, pierwsza ciąża zakończyła się poronieniem albo przedwczesną śmiercią dziecka. Być może przyczyniła się do tego wiadomość o śmierci ojca, Adama Mikołaja Sieniawskiego, który zmarł we Lwowie w 1726 roku. Elżbieta starała się chronić córkę przed widokiem uwielbianego ojca na łożu śmierci i nie pozwoliła jej przyjechać do Lwowa przed przygotowaniem ceremonii pogrzebowych, a później zabroniła jej uczestniczyć w pogrzebie w Brzeżanach[84]. Uroczystości pogrzebowe hetmana wielkiego koronnego miały wystawny charakter, jak przystało na pogrzeb hetmana i ostatniego męskiego przedstawiciela rodziny Sieniawskich[85].

Les dernières années ensemble d'Elżbieta et d'Adam Mikołaj Sieniawski ont été amicales. Le Grand Hetman de la Couronne, de plus en plus malade, a passé du temps à se faire soigner dans les eaux sulfureuses de ses domaines ruthènes à Szkla et Mysza, ne participant que rarement à la vie publique. À son tour, Sieniawska a pris en charge toutes les questions économiques liées à la gestion du domaine, des mines de calamine, des verreries près de Lubaczów, des papeteries et des procès devant les tribunaux, dont elle rendait souvent compte à son mari. "J'ai eu les quatre cas de JMci ici, ceux-ci se sont plutôt bien passés, car je les ai tous gagnés, maintenant je dois m'asseoir pour le cas de Kawiecki, qui sera cette semaine, et j'irai à Puławy, à partir de là je ne sais pas encore où », écrit-elle à une amie[ 82]. Toujours active, elle se consacre à multiplier et à entretenir son énorme richesse, mais elle n'abandonne pas ses intérêts politiques, suivant constamment les événements autour d'elle, grâce à un réseau spécialisé de rédacteurs de journaux manuscrits et de divers types d'informateurs à son service. [83]. Kasztelanowa attendait également avec impatience son petit-fils, attendant avec impatience ce message de sa fille. Zofia Maria Denhoffowa n'a pas été autorisée à devenir mère, sa première grossesse s'est terminée par une fausse couche ou la mort prématurée de l'enfant. Cela était peut-être dû à la nouvelle de la mort de son père, Adam Mikołaj Sieniawski, décédé à Lviv en 1726. Elżbieta a tenté de protéger sa fille de la vue de son père adoré sur son lit de mort et ne lui a pas permis de venir à Lwów avant la préparation des cérémonies funéraires, et lui a ensuite interdit d'assister aux funérailles à Brzeżany[84]. Les cérémonies funéraires du Grand Hetman de la Couronne furent somptueuses, comme il sied aux funérailles de l'Hetman et du dernier représentant masculin de la famille Sieniawski[85].

Pozycja, jaką Elżbieta Sieniawska wypracowała przez lata politycznych zmagań, zyskała jej wielu klientów, chętnych do pozyskania wsparcia ze strony kasztelanowej krakowskiej[86]. Nawet śmierć Adama Mikołaja Sieniawskiego nie zmieniła sposobu, w jaki postrzegano jego małżonkę jako kobietę, która „wszystko może przy swojej godności i wysokim rozumie. Temi zaś wszystkiemi przymiotami nie na co inszego P. Bóg JO Mci Panią Dobrodziejkę utalentował, tylko ażebyś prawdziwym Domu tego sługom […] w interesach i potrzebach dopomagała”[87].

La position qu'Elżbieta Sieniawska a développée au fil des années de luttes politiques lui a valu de nombreux clients désireux d'obtenir le soutien du châtelain de Cracovie[86]. Même la mort d'Adam Mikołaj Sieniawski n'a pas changé la façon dont sa femme était perçue comme une femme qui « peut tout faire avec sa dignité et sa haute compréhension. Et avec tous ces attributs, Dieu Lui-même n'a donné à Madame Bienfaitrice rien d'autre que pour que vous aidiez les vrais serviteurs de cette Maison […] dans les affaires et les besoins »[87].

***

Poza polityką wielką pasją Elżbiety Sieniawskiej była działalność ekonomiczna. Większość ówczesnych kobiet w Rzeczypospolitej była mocno zaangażowana w rozmaite przedsięwzięcia ekonomiczne – handel zbożem, bydłem, skórami, płótnem lub innymi towarami rolnymi. Wiele pań – podobnie jak kasztelanowa krakowska – podejmowało inicjatywy przemysłowe. Zakładały kopalnie ołowiu, papiernie, zakłady tkackie, manufaktury szkła i ceramiki, budowały młyny, wytyczały stawy rybne i wspierały ruch budowlany w swoich dobrach. Sieniawska była niezwykle sprawną administratorką i organizatorką różnych przedsięwzięć gospodarczych – rolniczych i przemysłowych. Skrzętnie gromadziła dobra ziemskie, których powierzchnia pod jej zarządem stale rosła. Upodobała sobie Oleszyce, które otrzymała od męża, Puławy wraz z włością końskowolską, należące niegdyś do jej matki Zofii z Opalińskich, oraz Międzyrzec Podlaski. Puławy i Międzyrzec nabyła ostatecznie w wyniku działu rodzinnego z młodszymi przyrodnimi braćmi w 1705 roku. W 1704 roku wydzierżawiła od Teofili z Zasławskich Ostrogskich Lubomirskiej Skole i Tucholszczyznę w województwie ruskim, Sieniawska wykupiła te dobra jeszcze w tym samym roku.

Outre la politique, la grande passion d'Elżbieta Sieniawska était l'activité économique. La plupart des femmes du Commonwealth de cette époque étaient fortement impliquées dans diverses entreprises économiques - commerce de céréales, de bétail, de cuir, de lin ou d'autres produits agricoles. De nombreuses femmes, comme la châtellenie de Cracovie, ont entrepris des initiatives industrielles. Ils ont fondé des mines de plomb, des papeteries, des usines de tissage, des manufactures de verre et de céramique, construit des moulins, aménagé des étangs à poissons et soutenu le mouvement de construction sur leurs domaines. Sieniawska était un administrateur et organisateur extrêmement efficace de diverses entreprises économiques - agricoles et industrielles. Elle a collecté avec diligence les biens terrestres, dont la superficie sous sa direction ne cessait de croître. Elle a pris goût à Oleszyce, qu'elle a reçu de son mari, Puławy avec le domaine Konskowola, appartenant autrefois à sa mère Zofia née Opaliński, et Międzyrzec Podlaski. Elle a finalement acquis Puławy et Międzyrzec à la suite de la division familiale avec ses jeunes demi-frères en 1705. En 1704, elle loua Lubomirska Skole et la région de Tucholszczyzna dans la voïvodie ruthène à Teofila Ostrogski née Zasławski, et Sieniawska acheta ces propriétés la même année.

Jednak najwięcej uwagi poświęciła otrzymanemu po śmierci wuja Stanisława Łukasza Opalińskiego w 1704 roku kluczowi tenczyńskiemu (tak zwane Hrabstwo Tenczyńskie lub „dobra zakrakowskie”). Dobra te stały się głównym ośrodkiem wydobycia galmanu i hutnictwa ołowiu w Rzeczypospolitej, Sieniawska eksportowała materiał do Gdańska, a następnie sprzedawała przy udziale kupców gdańskich – Anny Cathariny Tessynowej i jej syna Andrzeja Pegelauma – w Anglii i Holandii[88]. Kasztelanowa wielokrotnie podejmowała próby modernizacji produkcji galmanu, w tym celu sprowadzała specjalistów ze Śląska i ze Szwecji. Poszukiwała również srebra i rud żelaza oraz zabiegała o zwiększenie powierzchni kopalń, planując nabyć „góry olkuskie”. W dobrach zakrakowskich funkcjonowały papiernie i młyny (w Okleśnej), tartaki (w Pile Kościeleckiej), wypalano cegłę i kafle, wydobywano ~~również~~ kamień i spławiano do innych majątków kasztelanowej z przeznaczeniem na sprzedaż i użytek własny w licznie podejmowanych przez Sieniawskich przedsięwzięciach budowlanych. Przez Tenczyn i Spytkowice[89] szedł handel ze Śląskiem, dokąd dostarczano bydło i produkty rolne. W 1726 roku po śmierci męża Sieniawska przejęła nadzór nad hutami szkła pod Lubaczowem, które z kolei w chwili jej śmierci zostały rozgrabione przez sąsiadów.

Cependant, elle a consacré le plus d'attention au domaine de Tenczyń (le soi-disant comté de Tenczyńskie ou «marchandises de Cracovie») reçu après la mort de son oncle Stanisław Łukasz Opaliński en 1704. Ces propriétés sont devenues le principal centre d'extraction de calamine et de fusion du plomb dans le Commonwealth. Sieniawska a exporté le matériau à Gdańsk, puis l'a vendu avec la participation de marchands de Gdańsk - Anna Catharina Tessynowa et son fils Andrzej Pegelaum - en Angleterre et aux Pays-Bas[88 ]. Kasztelanowa a fait de nombreuses tentatives pour moderniser la production de calamine, à cette fin, il a fait venir des spécialistes de Silésie et de Suède. Il a également recherché des minerais d'argent et de fer et a cherché à augmenter la superficie des mines, prévoyant d'acheter les "montagnes Olkuskie". Des moulins à papier et des moulins (à Okleśna), des scieries (à Piła Kościelecka) fonctionnaient dans les domaines de Cracovie, des briques et des tuiles étaient cuites, la pierre était également extraite et transportée vers d'autres domaines castellans pour la vente et l'utilisation personnelle dans de nombreux projets de construction entrepris par les Sieniawskis . Le commerce avec la Silésie passait par Tenczyn et Spytkowice[89], où le bétail et les produits agricoles étaient livrés. En 1726, après la mort de son mari, Sieniawska prit la direction des verreries près de Lubaczów, qui à leur tour furent pillées par ses voisins au moment de sa mort.

Zakładała szkoły dla dzieci ubogiej szlachty i chłopów, ucząc ich rzemiosła. Bardzo dbała o swoich chłopów, surowo karząc nieuczciwych zarządców i arendarzy. Uwalniała poddanych z podatków, darowała inwentarz w okresie nieurodzajów i wznosiła chaty. Wysoko ceniła działalność gospodarczą Żydów, osadzając ludność żydowską w swoich dobrach wyniszczonych działaniami wojsk i klęskami żywiołowymi[90]. Wielu Żydów współpracowało z kasztelanową jako zarządcy dóbr (Izaak Rubinowicz[91]), arendarze (Fejga Lejbowiczowa[92]), kupcy i rzemieślnicy. Tocząca się wojna i nieustanne przemarsze wojsk powodowały poważne zniszczenia majątków szlacheckich, czego nie uniknęły i dobra kasztelanowej krakowskiej. Sieniawska zawczasu starała się zabiegać o zwolnienia z kontrybucji i stancji żołnierskich, wykorzystując swoją pozycję i kontakty wśród dyplomatów i władców. Nie wahała się szukać pomocy i ochrony u samego cara Piotra I i jego ludzi – księcia Wasilija Golicyna czy Grigorija Dołgorukowa, kiedy tylko nadarzała się okazja do egzekwowania strat[93]. W 1711 roku zleciła poufne zadanie jednemu ze swoich przyjaciół Marcjanowi Wołłowiczowi, marszałkowi wielkiemu litewskiemu i wysłannikowi Walnej Rady Warszawskiej do cara, by ten zabiegał u Piotra I o rekompensatę za zniszczenie jej majątków przez wojska moskiewskie:

Elle a créé des écoles pour les enfants de la noblesse pauvre et des paysans, leur enseignant l'artisanat. Elle prenait grand soin de ses paysans, punissant sévèrement les gérants et les locataires malhonnêtes. Il exonère les sujets d'impôts, fait don de bétail lors des mauvaises récoltes et construit des huttes. Elle accordait une grande valeur à l'activité économique des Juifs, installant la population juive dans ses domaines détruits par les opérations militaires et les catastrophes naturelles[90]. De nombreux Juifs ont coopéré avec l'épouse du châtelain en tant que gestionnaires immobiliers (Izaak Rubinowicz[91]), locataires (Fejga Lejbowiczowa[92]), marchands et artisans. La guerre en cours et les marches constantes des troupes ont causé de graves dommages aux domaines nobles, qui n'ont pas été évités par la propriété du châtelain de Cracovie. Sieniawska a tenté à l'avance de demander des exemptions de contributions et de logement des soldats, en utilisant sa position et ses contacts parmi les diplomates et les dirigeants. Elle n'a pas hésité à demander l'aide et la protection du tsar Pierre I lui-même et de ses hommes - le prince Vasily Golitsyn ou Grigory Dolgorukov, chaque fois qu'une occasion de faire valoir des pertes se présentait[93]. En 1711, elle confie une tâche confidentielle à l'un de ses amis, Marcjan Wołłowicz, le grand maréchal de Lituanie et envoyé du conseil général de Varsovie auprès du tsar, pour demander réparation à Pierre Ier pour la destruction de ses domaines par les troupes moscovites :

„A znalazłszy należytą kompassyą oddałem przekopiowaną fortun WMM Pani notacyą do kancelaryi cara JMci. Lecz że przez niedziel kilka z pryncypałem swoim JM PP Ministrowie zaprzątnieni byli nagłemi do wojny tureckiej preparatiami i kancelarye prawie zarzucone ordynansami wojennymi przy audiencjach, rekwizycjach, dzisiaj odebrawszy jak najwarowniejsze ukazy, do rąk WM Dobrodziejki wraz i siebie jak najdoskonalszemi łaski respektami adresuję”[94].

«Et après avoir trouvé une boussole appropriée, j'ai donné la fortune copiée du WMM à votre notation au bureau du tsar Sa Majesté. Mais depuis plusieurs dimanches avec leur principal, JM PP, les ministres étaient occupés par de brusques préparatifs de la guerre turque, et des bureaux presque encombrés d'infirmiers de guerre aux audiences, réquisitions, aujourd'hui, ayant reçu les ordres les plus puissants, aux mains de WM Bienfaiteur , avec moi-même, j'adresse les grâces les plus parfaites avec respect " [94 ].

Kasztelanowa krakowska prowadziła rozległą działalność budowlaną i fundacyjną[95], czemu poświęciła wiele lat życia. W latach 1715–1723 restaurowała czerniakowski kościół i klasztor Bernardynów, fundację ukochanego ojca. W latach 1717–1719 zleciła prace konserwatorskie przy kościele Kamedułów w Rytwianach Giovanniemu Spazziowi, który też nadzorował budowę kościoła Dominikanów w Sieniawie wzniesionego według własnego projektu. Spazzio był głównym architektem Sieniawskiej, współpracującym z kasztelanową od 1715 roku. Była hojną dobrodziejką klasztorów i kościołów, co niektórzy poczytywali za próbę kupienia sobie przez kasztelanową zbawienia. Jej religijność była bowiem daleka od dewocji. Sieniawska była fundatorką kościoła krakowskich Pijarów, Kapucynów i Karmelitanek Bosych we Lwowie oraz Wizytek w Warszawie. Wielką troską otaczała swoje dobra jarosławskie, a w kościele Jezuitów „na Pólku” zleciła wykonanie dekoracji malarskich Giuseppe Rossiemu. Elżbieta Sieniawska starannie dobierała wykonawców i nadzorowała przebieg prac, czy są zgodne z jej oczekiwaniami. W czasie wznoszenia kościoła krakowskich Pijarów, ks. Stanisław Sokołowski konsultował z fundatorką każdy szczegół:

Kasztelanowa Krakowska a mené de nombreuses activités de construction et de fondation[95], auxquelles elle a consacré de nombreuses années de sa vie. Dans les années 1715-1723, elle restaura l'église et le monastère des Bernardins de Czerniaków, fondés par son père bien-aimé. Dans les années 1717-1719, elle commanda des travaux de conservation à l'église camaldule de Rytwiany à Giovanni Spazzi, qui supervisa également la construction de l'église dominicaine de Sieniawa, érigée selon sa propre conception. Spazzio était le principal architecte de Sieniawska, coopérant avec le châtelain depuis 1715. Elle était une généreuse bienfaitrice des monastères et des églises, ce que certains interprétaient comme une tentative du châtelain de s'acheter le salut. Sa religiosité était loin de la dévotion. Sieniawska était la fondatrice de l'église piariste, capucine et carmélite déchaussée à Lviv et des Sœurs de la Visitation à Varsovie. Elle a pris grand soin de sa propriété de Jarosław et a chargé Giuseppe Rossi de faire des décorations de peinture dans l'église jésuite "na Pólku". Elżbieta Sieniawska a soigneusement sélectionné les entrepreneurs et supervisé l'avancement des travaux, s'ils étaient conformes à ses attentes. Lors de la construction de l'église piariste de Cracovie, le P. Stanisław Sokołowski a consulté chaque détail avec le fondateur :

„Nie chcę ja w niczym przestąpić woli i rozkazów JO WMM Pani Dobrodziejki, supersedując od inskrypcyi na facjacie kościoła, przynajmniej jednak o to suplikuję, aby pod napisem Christo Transfigurato et Mariae Patrocinati herb JO WMM Pani Dobrodziejki wyryty był. Na blasze pod kamień węgielny, że napiszę, co będę sądził, ufam, że cenzury nie podpadnę JO Fundatorki i Dobrodziejki naszej”[96].

Je ne veux en aucun cas transgresser la volonté et les ordres de MWM Mme Benefactor, remplaçant l'inscription sur la façade de l'église, mais au moins je demande que sous l'inscription Christo Transfigurato et Mariae Patrocinati les armoiries de MWM Madame Bienfaitrice sera gravée. Sur la feuille sous la pierre angulaire que j'écrirai ce que je pense, j'espère que je ne serai pas soumis à la censure, Notre Fondateur et Bienfaiteur »[96].

Remontowała i wyposażała liczne rezydencje, sprowadzała z zagranicy luksusowe przedmioty (angielskie naczynia i płótno, francuskie zegary, tureckie dywany i materie, chińską lakę i porcelanę). Przebudowała i wyposażyła odziedziczony w 1705 roku pałac w Łubnicach, gdzie prace prowadził w latach 1714–1726 już wspomniany Spazzio, zaś po jego śmierci zatrudniła Franza Antona Mayera. Łubnice stanowiły prawdziwe centrum przemysłu artystycznego Sieniawskiej, gdzie wytwarzano elementy rzeźb i sztukaterii przeznaczone do innych rezydencji kasztelanowej, głównie Puław i Wilanowa. Kasztelanowa dbała również o swoje rezydencje w Laszkach i Oleszycach, gruntownie przebudowała spalone przez Szwedów w 1706 roku Puławy, zatrudniając do prac architektonicznych od 1722 roku Mayera oraz sztukatorów Pietra Innocentego Comparettiego i Francesca Fuma. Mayer przygotował dla kasztelanowej abrys przebudowy pałacu puławskiego, zaproponował wymianę zniszczonych murów od strony Wisły, nowe rozplanowanie górnych pokoi, „z których piękny prospekt będzie na Wisłę”. Proponował też zastosowanie nowatorskich rozwiązań w postaci wind – „z górnego zaś ogrodu do dolnego będzie pokoik albo gabinecik spuszczający się na dół i do góry na windach nieznaczonych i podle tego zaraz schody na dół"[97]. Planował też montaż pompy, która „wodę pociągnie do fontann górnego ogrodu”. Udało mu się również odnaleźć skradzione obrazy pałacowe, które ukrywał malarz lubelski, będący pod protekcją tamtejszych franciszkanów[98].

Elle rénove et équipe de nombreuses demeures, importe des objets de luxe de l'étranger (vaisselle et linge anglais, horloges françaises, tapis et tissus turcs, laques et porcelaines de Chine). Elle a reconstruit et équipé le palais de Łubnice, hérité en 1705, où des travaux ont été effectués dans les années 1714-1726 par le susmentionné Spazzio, et après sa mort, elle a employé Franz Anton Mayer. Łubnice était un véritable centre de l'industrie artistique de Sieniawska, où des éléments de sculptures et de stucs étaient produits pour d'autres résidences castellan, principalement Puławy et Wilanów. Kasztelanowa a également pris soin de ses résidences à Laszki et Oleszyce, reconstruit en profondeur Puławy, qui avait été incendiée par les Suédois en 1706, employant Mayer et les stucateurs Pietro Innocenty Comparetti et Francesco Fuma pour les travaux architecturaux. Mayer a préparé un aperçu de la reconstruction du palais de Puławy pour le châtelain, a proposé de remplacer les murs endommagés du côté de la Vistule, un nouvel aménagement des chambres supérieures, "d'où une belle vue sera sur la Vistule". Il a également proposé l'utilisation de solutions innovantes sous la forme d'ascenseurs - "du jardin supérieur au jardin inférieur, il y aura une pièce ou un bureau qui descendra et montera sur des ascenseurs insignifiants, et par conséquent des escaliers en bas"[97]. prévoyait d'installer une pompe qui "l'arrosera vous attirera vers les fontaines du jardin supérieur." Il a également réussi à trouver des peintures de palais volées qui étaient cachées par un peintre de Lublin qui était sous la protection des franciscains locaux[98] .

Kasztelanowa wykupiła ulegający ruinie pałac w Wysocku, należący niegdyś do Sobieskich, i starała się przywrócić mu dawną świetność. Do prac budowlano-architektonicznych w pałacu po raz kolejny zatrudniła Giovanniego Spazzia, który opracował projekt przebudowy w latach 1719–1720, od 1724 roku pracami kierował Mayer. Dnia 3 lipca 1720 roku kasztelanowa wykupiła od królewicza Konstantego Sobieskiego Wilanów i jeszcze w tym samym miesiącu przystąpiła do oczyszczania otoczenia pałacu, a już rok później podjęła prace budowlane i dekoracyjne, które powierzyła ponownie zaufanemu architektowi Spazziowi[99]. W lipcu 1720 roku kasztelanowa przygotowywała się do uroczystego wyjazdu do Wilanowa wraz z córką Zofią Marią, której dedykowała tę uroczystość. Jej sługa Radgowski ze zdumieniem pisał:

Kasztelanowa a acheté le palais délabré de Wysock, qui appartenait autrefois aux Sobieski, et a tenté de lui redonner son ancienne gloire. Pour la construction et les travaux architecturaux du palais, elle employa à nouveau Giovanni Spazzia, qui développa le projet de reconstruction dans les années 1719-1720, à partir de 1724, Mayer supervisa les travaux. Le 3 juillet 1720, la femme du châtelain acheta Wilanów au prince Konstanty Sobieski et le même mois, elle commença à nettoyer les environs du palais, et un an plus tard, elle commença des travaux de construction et de décoration, qu'elle confia à nouveau à son architecte de confiance Spazzio[ 99]. En juillet 1720, la châtellenie se préparait pour un départ solennel vers Wilanów avec sa fille Zofia Maria, à qui elle dédia cette cérémonie. Son serviteur Radgowski écrivit avec étonnement :

„Do wszystkich akcyi, którekolwiek WMM Pani przedsiębierzesz, właśnie służyć może Juliusza Cesarza dewiza – veni, vidi, vici. Zawsze szczęśliwie, prędko i gruntownie. Winszuję tak chwalebnego końca tej negocjacyi, którego ukoronowana głowa wyrobić nie mogła”[100].

La devise de Jules César - veni, vidi, vici peut être utilisée pour toutes les actions que vous entreprenez chez WMM. Toujours avec plaisir, rapidement et à fond. Je vous félicite pour une fin si glorieuse de cette négociation, qu'une tête couronnée n'aurait pas pu faire.[100]

Ubolewał tylko, że królewicz nie jest w stanie oczyścić tak prędko pałacu, mimo że przeznaczył na przechowanie sprzętów Pałac Kazimierzowski. Proponował nawet, by Sieniawska pożyczyła gdzieś pieniądze i opłaciła wykonanie prac porządkowych. Jednocześnie upewniał swoją protektorkę o przygotowaniach do ceremonii wjazdu:

Il a seulement regretté que le prince n'ait pas pu nettoyer le palais aussi rapidement, malgré le fait que le palais Kazimierzowski était destiné au stockage du matériel. Il a même suggéré à Sieniawska d'emprunter de l'argent quelque part et de payer les travaux de nettoyage. Dans le même temps, il assure à son protecteur les préparatifs de la cérémonie d'entrée :

„Zalecę zawczasu, aby na wjazd JO Jey Mci Panny krakowskiej do Willanowa wszystkie Boginie ogrodu tamecznego Flora, Pomona i którekolwiek tam są insze postroiły się modno i wprowadzały Jej MM Pannę, usławszy drogę różami, liliami etc.”[101]

Je recommanderai à l'avance que pour l'entrée de JO Jey Notre-Dame de Cracovie à Willanów, toutes les déesses du jardin du barrage, Flora, Pomona et toutes les autres, s'habillent à la mode et présentent Sa Dame, après avoir ouvert la voie avec roses, lys, etc.[101]

Od królewicza Konstantego nabyła też w 1719 roku Olesko i Tarnopol, a na życzenie męża kupiła w 1725 roku pałac w Lublinie. Sieniawskiej zależało na powiększeniu majątków podwarszawskich, więc w 1721 roku przystąpiła do transakcji, której celem był zakup dóbr powsińskich. Powsin należał wówczas do Duninów, którzy wypuścili majątek w arendę rodzinie mieszczan warszawskich. Finalizacja transakcji trwała ponad dwa lata, a nadzorujący jej przebieg Franciszek Łoski najpierw kupił część dóbr, a następnie w 1723 roku, odwołując się do szantażu, skłonił trzymających dobra arendarzy do ich sprzedaży[102].

En 1719, elle acheta également Olesko et Tarnopol au prince de Constance et en 1725, à la demande de son mari, elle acheta un palais à Lublin. Sieniawska voulait agrandir ses domaines près de Varsovie, c'est pourquoi en 1721, elle conclut une transaction visant à acheter les domaines Powsin. A cette époque, Powsin appartenait à la famille Dunin, qui a cédé le domaine à une famille de bourgeois de Varsovie. La finalisation de la transaction dura plus de deux ans, et Franciszek Łoski, qui en supervisa le déroulement, acheta d'abord une partie des biens, puis en 1723, recourant au chantage, persuada les locataires détenant les biens de les vendre[102].

Sieniawska przy remoncie pałacu wilanowskiego korzystała z usług wypróbowanych artystów i architektów – Giovaniego Spazzia, Giuseppe Fontany, sztukatorów Pietra Innocentego Comparettiego i Francesca Fuma, malarza Giuseppe Rossiego oraz rzeźbiarza Johanna Georga Plerscha. Efektem prac była rozbudowa i upiększenie pałacu wilanowskiego, który odzyskał dawny blask[103].

Lors de la rénovation du palais de Wilanów, Sieniawska a fait appel aux services d'artistes et d'architectes reconnus - Giovani Spazzia, Giuseppe Fontana, les stucateurs Pietro Innocenty Comparetti et Francesco Fuma, le peintre Giuseppe Rossi et le sculpteur Johann Georg Plersch. Le résultat des travaux a été l'extension et l'embellissement du palais de Wilanów, qui a retrouvé son ancienne gloire[103].

Kasztelanowa krakowska realizowała się również w rozmaitych przedsięwzięciach kulturalnych i bibliofilskich. Słynęła z zamiłowania do tańca i muzyki, polowań, jazdy konnej, pięknych psów (chartów i brytanów) oraz dobrej kuchni[104]. Jej psiarnie i stadniny zlokalizowane między innymi w Kawczym Kącie słynęły w całej Rzeczypospolitej. Kiedy w 1715 roku pojawiły się plotki, jakoby sułtan gotów był przyjąć chrześcijaństwo, jeśli mu pozwolą posiadać osiem żon, Sieniawska żartowała w liście do kanclerza litewskiego Karola Stanisława Radziwiłła, iż chętnie odda sułtanowi swoją córkę za żonę i będzie mogła konie arabskie rozdawać w całej Rzeczypospolitej – „konie tureckie będę rozdawała, kiedy zięcia cesarza tureckiego mieć będę”[105]. Wspólnie z mężem posiadała jedną z najlepszych kapel w kraju[106]. Jak większość magnatów w tym okresie, uwielbiała sztukę ogrodową[107]. Zgromadziła potężną bibliotekę w oparciu o zbiory swojego wuja Stanisława Łukasza Opalińskiego, które uzupełniła zakupami nowych dzieł i prac swojego ojca. Trudno orzec, czy w swoim aktywnym i niezwykle mobilnym życiu miała czas, by oddawać się lekturze.

Kasztelanowa Krakowska a également été réalisé dans divers projets culturels et bibliophiliques. Elle était célèbre pour son amour de la danse et de la musique, de la chasse, de l'équitation, de beaux chiens (lévriers et chiens britanniques) et de la bonne nourriture[104]. Ses chenils et haras situés, entre autres, à Kawczy Kąt étaient célèbres dans tout le Commonwealth. Lorsqu'en 1715, il y eut des rumeurs selon lesquelles le sultan était prêt à accepter le christianisme s'il était autorisé à avoir huit femmes, Sieniawska plaisanta dans une lettre au chancelier lituanien, Karol Stanisław Radziwiłł, qu'elle donnerait volontiers sa fille au sultan en mariage et qu'elle serait en mesure de distribuer des chevaux arabes dans tout le Commonwealth - "Je donnerai des chevaux turcs quand j'aurai un gendre de l'empereur turc"[105]. Avec son mari, elle possédait l'un des meilleurs groupes du pays [106]. Comme la plupart des magnats de l'époque, elle aimait l'art du jardinage.[107] Elle a amassé une bibliothèque puissante basée sur la collection de son oncle Stanisław Łukasz Opaliński, qu'elle a complétée par des achats de nouvelles œuvres et des œuvres de son père. Il est difficile de dire si, dans sa vie active et extrêmement mobile, elle a eu le temps de se consacrer à la lecture.

Kasztelanowa utrzymywała rozległe kontakty towarzyskie – osobiste i korespondencyjne[108]. Każdą wolną chwilę poświęcała na pisanie listów – do męża, przyjaciół, dyplomatów i sług. Pisała w podróży i w czasie sesji trybunalskich, wykorzystując do tego nawet parapety ratuszowych okien[109]. Stworzyła i utrzymywała sieć informatorów, którzy na bieżąco przekazywali jej wszelkie nowiny i plotki. Przez wiele lat korespondowała z francuskimi dyplomatami – Jeanem Victorem de Besenvalem, Pierre’em Puchotem Des Alleursem czy Jeanem Casimirem Baluze’em – z którymi łączyła ją osobista przyjaźń. Pisywała również do saskich i rosyjskich ministrów. Miała grono zaufanych przyjaciół, z którymi pozostawała w kontakcie korespondencyjnym. Charakteryzowała się ciętym, dosadnym językiem, nie stroniła od przytaczania rozmaitych przysłów i kierowania gróźb pod adresem służby. Jej niezwykła ruchliwość i zamiłowanie do podróży powodowały, że była wszędzie tam, gdzie wymagały tego okoliczności. W ostatnich latach życia więcej czasu spędzała w ulubionych rezydencjach – w Puławach, Oleszycach, Wilanowie. Często odwiedzała miasta sądowe – Lublin, Piotrków i Przemyśl, gdzie zwykle miała do załatwienia sporo spraw trybunalskich. Chętnie bywała we Lwowie i w Warszawie, omijała Kraków, który w tym okresie stracił swoje znaczenie. Roztoczyła patronat nad liczną rzeszą klientów i sług, którzy uważali ją za potężną protektorkę[110].

Kasztelanowa entretenait de nombreux contacts sociaux – personnels et par correspondance[108]. Elle a consacré chaque instant libre à écrire des lettres - à son mari, à ses amis, à ses diplomates et à ses serviteurs. Elle écrivait lors de ses déplacements et lors des audiences des tribunaux, utilisant même les rebords des fenêtres de la mairie[109]. Elle a créé et entretenu un réseau d'informateurs qui l'ont tenue informée de toutes les nouvelles et potins. Pendant de nombreuses années, elle a correspondu avec des diplomates français - Jean Victor de Besenval, Pierre Puchot Des Alleurs et Jean Casimir Baluze - avec qui elle avait une amitié personnelle. Elle écrivit également aux ministres saxons et russes. Elle avait un groupe d'amis de confiance avec qui elle restait en correspondance. Elle se caractérisait par un langage vif et direct, elle n'hésitait pas à citer divers proverbes et à adresser des menaces aux serviteurs. Son extraordinaire mobilité et sa passion pour les voyages lui ont permis d'être là où les circonstances l'exigeaient. Au cours des dernières années de sa vie, elle a passé plus de temps dans ses résidences préférées - à Puławy, Oleszyce, Wilanów. Elle visitait souvent les villes de justice - Lublin, Piotrków et Przemyśl, où elle avait généralement de nombreuses affaires à traiter. Elle visita volontiers Lviv et Varsovie, évitant Cracovie, qui perdit de son importance durant cette période. Elle fréquentait un grand nombre de clients et de serviteurs qui la considéraient comme une puissante protectrice.[110]

Jak większość kobiet z jej sfery silną ręką, utrzymywała w ryzach służbę i zarządców rozległych majątków. Stworzyła własny system kontroli administratorów, ekonomów i komisarzy w latyfundiach. Osobiście doglądała prac, czytała raporty, prowadziła korespondencję z zarządcami, brała w obronę chłopów, wznosząc dla nich chaty, zaopatrując w inwentarz, wprowadzając czynsze. Przemierzała przy tym ogromne przestrzenie majątków, by osobiście sprawdzić postępy w gospodarowaniu. Ważnym elementem działań kasztelanowej krakowskiej była prowadzona przez nią polityka prestiżu. Wspaniałe rezydencje, malarskie wizerunki, uroczyste wjazdy i dwór – wszystko to służyło podkreśleniu niezwykłej roli i pozycji „pierwszej damy królestwa”.

Comme la plupart des femmes de sa classe, elle tenait en échec les serviteurs et les intendants des vastes propriétés. Il a créé son propre système de contrôle des administrateurs, économes et commissaires dans les latifundia. Elle surveillait personnellement les travaux, lisait des rapports, correspondait avec les administrateurs, défendait les paysans en leur érigeant des huttes, leur fournissait du bétail, introduisait des fermages. En même temps, elle parcourt les vastes espaces des domaines pour vérifier personnellement les progrès de l'agriculture. Un élément important des activités du châtelain de Cracovie était sa politique de prestige. De magnifiques résidences, des images peintes, des entrées cérémonielles et un manoir - tout cela a servi à souligner le rôle et la position extraordinaires de la "première dame du royaume".

[1] Bożena Popiołek, Królowa bez korony. Studium z życia i działalności Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej ok. 1669–1729, Kraków 1996; Andrzej K. Link-Lenczowski, Bożena Popiołek, Sieniawska z Lubomirskich Elżbieta, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 37, Warszawa-Kraków 1996-1997, s. 90-96.

[1] Bożena Popiołek, Reine sans couronne. Une étude sur la vie et l'activité d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska vers 1669–1729, Cracovie 1996; Andrzej K. Link-Lenczowski, Bożena Popiołek, Sieniawska z Lubomirska Elżbieta, dans : Polish Biographical Dictionary, vol. 37, Warszawa-Kraków 1996-1997, pp. 90-96.

[2] Do takich wniosków doszła Anna Drążkowska na podstawie przeprowadzonych badań antropologicznych szczątków Zofii Lubomirskiej. Zob. Anna Drążkowska, Kultura funeralna Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku na terenie Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Próba analizy interdyscyplinarnej, Toruń 2015, s. 177–179.

[2] Anna Drążkowska est arrivée à ces conclusions sur la base de recherches anthropologiques sur les restes de Zofia Lubomirska. Voir Anna Drążkowska, Culture funéraire de la République de Pologne aux XVIe-XVIIIe siècles dans la Couronne et le Grand-Duché de Lituanie. Une tentative d'analyse interdisciplinaire, Toruń 2015, pp. 177-179.

[3] Zob. Bożena Fabiani, Warszawska Pensja Panien Wizytek w latach 1655–1680, w: Warszawa XVI–XVII wieku., z. 2, red. Alina Wawrzyńczyk i Andrzej Sołtan, Warszawa 1977, s. 171-198; Anna Szylar, „Nasze naymilsze siostrzyczki… Habitki w klasztorze Wizytek Warszawskich w XVII wieku, „Biuletyn Historii Wychowania”, 2010, nr 23, s. 7-24, Anna Szylar, „Naprzód zaraz wstaną kiedy ich obudzą…” czyli panny świeckie na edukacji u wizytek warszawskich w XVIII wieku, w: Per mulierem... Kobieta w dawnej Polsce – w średniowieczu i w dobie staropolskiej, red. Katarzyna Justyniarska-Chojak, Sylwia Konarska-Zimnicka, Warszawa 2012, s. 211-230, Anna Szylar, Działalność wychowawczo-edukacyjna żeńskich zgromadzeń zakonnych w Małopolsce w okresie potrydenckim do 1815 roku, Kraków 2012, Anna Szylar, Ideały wychowawcze w klasztornych szkołach żeńskich w okresie potrydenckim do początków XIX wieku, „Pedagogia Christiana” , 2012, 2(30) s. 11-27; Karolina Targosz, Uczony dwór Ludwiki Marii Gonzagi (1646–1667). Z dziejów polsko-francuskich stosunków naukowych, Warszawa 2015, s. 503.

[3] Voir Bożena Fabiani, The Warsaw School of Visitation Maidens in the years 1655–1680, dans : Warszawa 16th-17th century, numéro 2, édité par Alina Wawrzyńczyk et Andrzej Sołtan, Varsovie 1977, pp. 171-198 ; Anna Szylar, "Nos chères sœurs ... Habitudes dans le couvent des Sœurs de la Visitation de Varsovie au 17ème siècle", "Biuletyn Historii Wychowania", 2010, n° 23, p. éducation avec les Sœurs de la Visitation de Varsovie au 18ème siècle , dans : Per mulierem... Une femme dans l'ancienne Pologne - au Moyen Âge et à l'époque de l'ancienne Pologne, sous la direction de Katarzyna Justyniarska-Chojak, Sylwia Konarska-Zimnicka, Varsovie 2012, pp. 211-230, Anna Szylar, Educational et activités éducatives des congrégations religieuses féminines dans la Petite-Pologne dans la période post-Trident jusqu'en 1815, Cracovie 2012, Anna Szylar, Idéaux éducatifs dans les écoles conventuelles féminines dans la période post-Trident jusqu'au début du XIXe siècle, "Pedagogia Christiana", 2012, 2(30) pages 11-27 ; Karolina Targosz, La savante cour de Louisa Maria Gonzaga (1646-1667). De l'histoire des relations scientifiques franco-polonaises, Varsovie 2015, p. 503.

[4] Michał Szymanowski, Annus heroicvs tot mensibus, qvot magnis Sieniaviorum nominibus [et] gentilitia eorundem Luna compositvs atque in festo Hymenaei, qvo prima Poloniae nomina convenerunt [...] Adamvs de Granow Sieniawski comes in Szkłow [et] Mysza, leopoliensis, rohatiensis capitaneus [et] Isabela Lvbomirska [...] Stanislai Heraclij comitis in Wisnicz [et] Jarosław Lubomirski [...] filia, Warszawa 1687.

[4] Michał Szymanowski, Annus heroicvs tot mensibus, qvot magnis Sieniaviorum nominibus [et] gentilitia eorundem Luna compositvs atque in festo Hymenaei, qvo prima Poloniae nomina convenerunt [...] Adamvs de Granow Sieniawski comes in Szklow [et] Misza, leopoliensis , rohatiensis capitaneus [et] Isabela Lvbomirska [...] Stanislai Heraclij comitis à Wisnicz [et] Jarosław Lubomirski [...] branche, Varsovie 1687.

[5] Por. Anna Penkała, Panieńskie ochędóstwo. Kwestie posagowe i wienne w małżeństwach szlachty województwa krakowskiego w czasach saskich, Kraków 2016.

[5] Cf. Anna Penkała, Panieńskie odchedóstwo. Problèmes de dot et de dette dans les mariages de la noblesse de la province de Cracovie à l'époque saxonne, Cracovie 2016.

[6] Anna Markiewicz, Podróż edukacyjna Adama Mikołaja Sieniawskiego na Zachód Europy (1684-1686), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne”, 2006, z. 133, s. 43-54.

[6] Anna Markiewicz, Le voyage éducatif d'Adam Mikołaj Sieniawski en Europe occidentale (1684-1686), "Journaux scientifiques de l'Université Jagellonne. Œuvres historiques », 2006, numéro 133, pp. 43-54.

[7] Bożena Popiołek, Królowa bez korony. Studium z życia i działalności Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej ok. 1669–1729, Kraków 1996, s. 22–23.

[7] Bożena Popiołek, Reine sans couronne. Une étude sur la vie et l'activité d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska vers 1669–1729, Cracovie 1996, pp. 22–23.

[8] Korespondencja Elżbiety Lubomirskiej Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej, t. 1: Z serca kochająca żona i uniżona sługa. Listy Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej do męża Adama Mikołaja Sieniawskiego z lat 1688–1726, oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2016, s. 28.

[8] Correspondance d'Elżbieta Lubomirska Sieniawska, châtelaine de Cracovie, vol 1 : une épouse aimante et une humble servante de cœur. Lettres d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska à son mari Adam Mikołaj Sieniawski de 1688 à 1726, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie - Bellerive-sur-Allier 2016, p. 28.

[9] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Stanisław Herakliusz Lubomirski do Elżbiety Sieniawskiej, 11 I 1695, BCz rkps 5976, nr 22640.

[9] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Stanisław Herakliusz Lubomirski à Elżbieta Sieniawska, 11 janvier 1695, BCz, manuscrit 5976, n° 22640.

[10] Zob. Andrzej K. Link-Lenczowski, Sieniawscy i Sobiescy po śmierci Jana III, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia”, 1984, t. 47 (seria główna nr 726) „Studia z dziejów epoki Jana III Sobieskiego”, red. Krystyn Matwijowski, s. 245–256.

[10] Voir Andrzej K. Link-Lenczowski, Les Sieniawski et les Sobieski après la mort de Jan III, "Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia", 1984, volume 47 (série principale n° 726) "Études de l'histoire de l'époque de Jan III Sobieski", édité par Krystyn Matwijowski, pp. 245-256.

[11] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Hieronim Augustyn Lubomirski do Adama Mikołaja Sieniawskiego, w Kolbuszowej 20 V 1695, BCz rkps 2518, k. 127.

[11] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Hieronim Augustyn Lubomirski à Adam Mikołaj Sieniawski, à Kolbuszowa 20 mai 1695, BCz, manuscrit 2518, feuille 127.

[12] Bożena Popiołek, Królowa bez korony. Studium z życia i działalności Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej ok. 1669–1729, Kraków 1996, s. 24–25; Bożena Popiołek, Zamiana ról. Królowa Maria Kazimiera d'Arquien Sobieska i Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska, kasztelanowa krakowska, w: Maria Kazimiera Sobieska (1641-1716). W kręgu rodziny, polityki i kultury, red. Anna Kalinowska, Paweł Tyszka, Warszawa 2017, s. 173.

[12] Bożena Popiołek, Reine sans couronne. Une étude sur la vie et l'activité d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska vers 1669–1729, Cracovie 1996, pp. 24–25; Bożena Popiołek, Changement de rôle. La reine Maria Kazimiera d'Arquien Sobieska et Elżbieta Sieniawska née Lubomirska, castellan de Cracovie, dans : Maria Kazimiera Sobieska (1641-1716). Dans le cercle de la famille, de la politique et de la culture, sous la direction d'Anna Kalinowska, Paweł Tyszka, Varsovie 2017, p. 173.

[13] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Hieronim Augustyn Lubomirski do Adama Mikołaja Sieniawskiego, w Warszawie 16 XII 1695, BCz rkps 2518 II. k. 191.

[13] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Hieronim Augustyn Lubomirski à Adam Mikołaj Sieniawski, à Varsovie, 16 décembre 1695, BCz, manuscrit 2518 II. k.191.

[14] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Biblioteka Książąt Czartoryskich, Hieronim Augustyn Lubomirski do Adama Mikołaja Sieniawskiego, w Warszawie 16 XII 1695, BCz rkps 2518 II, k. 195.

[14] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Bibliothèque des Princes Czartoryski, Hieronim Augustyn Lubomirski à Adam Mikołaj Sieniawski, à Varsovie, 16 décembre 1695, BCz, manuscrit 2518 II, feuille 195.

[15] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Elżbieta Sieniawska do Adama Mikołaj Sieniawskiego, 26 III 1696, BCz rkps 2514 II, k. 10; zob. Korespondencja Elżbiety Lubomirskiej Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej, t. 1: Z serca kochająca żona i uniżona sługa. Listy Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej do męża Adama Mikołaja Sieniawskiego z lat 1688–1726, oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2016, s. 32.

[15] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Elżbieta Sieniawska à Adam Mikołaj Sieniawski, 26 mars 1696, BCz, manuscrit 2514 II, feuille 10 ; voir Correspondance d'Elżbieta Lubomirska Sieniawska, châtelaine de Cracovie, vol. 1 : Une épouse aimante et une humble servante de cœur. Lettres d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska à son mari Adam Mikołaj Sieniawski de 1688 à 1726, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie - Bellerive-sur-Allier 2016, p. 32.

[16] Agnieszka Jakuboszczak, Aktywność polityczna wielkopolskich szlachcianek w XVIII wieku, w: Drogi kobiet do polityki (na przestrzeni XVIII-XXI wiek), red. Teresa Kulak, Małgorzata Dajnowicz, Wrocław 2016, s. 45-58; Bożena Popiołek, Między przestrzenią domową a wielką polityką. Aktywność publiczna kobiet w czasach saskich, w: Drogi kobiet do polityki (na przestrzeni XVIII-XXI wieku), red. Teresa Kulak, Małgorzat Dajnowicz, Wrocław 2016, s. 27-44; Agnieszka Słaby, Szlachcianki na politycznej scenie czasów saskich – polityka czy obrona interesów domowych?, w: Wnuczki Pandory. Kobieta w społeczeństwie od starożytności do współczesności. Historie Nieobojętne, t. 1, red. Anetta Głowacka-Penczyńska, Katarzyna Grysińska-Jarmuła, Monika Opioła-Cegiełka, Bydgoszcz 2016, s. 71-83.

[16] Agnieszka Jakuboszczak, L'activité politique des femmes nobles de Wielkopolska au XVIIIe siècle, dans : Les chemins des femmes vers la politique (aux XVIIIe-XXIe siècles), sous la direction de Teresa Kulak, Małgorzata Dajnowicz, Wrocław 2016, p. 45-58 ; Bożena Popiołek, Entre espace domestique et grande politique. L'activité publique des femmes à l'époque saxonne, dans : Les voies des femmes vers la politique (aux XVIIIe-XXIe siècles), sous la direction de Teresa Kulak, Małgorzat Dajnowicz, Wrocław 2016, p. 27-44 ; Agnieszka Slaby, Nobles sur la scène politique de l'époque saxonne - politique ou défense des intérêts domestiques ?, dans : Les petits-enfants de Pandora. La femme dans la société de l'antiquité à nos jours. Histoires qui ne sont pas indifférentes, volume 1, édité par Anetta Głowacka-Penczyńska, Katarzyna Grysińska-Jarmuła, Monika Opioła-Cegiełka, Bydgoszcz 2016, pp. 71-83.

[17] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Hieronim Augustyn Lubomirski do Adama Mikołaja Sieniawskiego, w Warszawie 10 VII 1696, BCz rkps 2518 II, k. 217.

[17] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Hieronim Augustyn Lubomirski à Adam Mikołaj Sieniawski, à Varsovie, 10 juillet 1696, BCz, manuscrit 2518 II, feuille 217.

[18] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Stanisław Herakliusz Lubomirski do Adama Mikołaja Sieniawskiego, 1696, BCz rkps 5876, nr 22619.

[18] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Stanisław Herakliusz Lubomirski à Adam Mikołaj Sieniawski, 1696, BCz, manuscrit 5876, n° 22619.

[19] Korespondencja Elżbiety Lubomirskiej Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej, t. 1: Z serca kochająca żona i uniżona sługa. Listy Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej do męża Adama Mikołaja Sieniawskiego z lat 1688–1726, oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2016, s. 36.

[19] Correspondance d'Elżbieta Lubomirska Sieniawska, châtelaine de Cracovie, vol 1 : Une épouse aimante et une humble servante de cœur. Lettres d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska à son mari Adam Mikołaj Sieniawski de 1688 à 1726, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie - Bellerive-sur-Allier 2016, p. 36.

[20] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Hieronim Augustyn Lubomirski do Adama Mikołaja Sieniawskiego, BCz rkps 2518 II, k. 244; por. Korespondencja Elżbiety Lubomirskiej Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej, t. 1: Z serca kochająca żona i uniżona sługa. Listy Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej do męża Adama Mikołaja Sieniawskiego z lat 1688–1726, oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2016, s. 42; Bożena Popiołek, Królowa bez korony. Studium z życia i działalności Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej ok. 1669–1729, Kraków 1996, s. 27–28.

[20] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Hieronim Augustyn Lubomirski à Adam Mikołaj Sieniawski, BCz, manuscrit 2518 II, feuille 244 ; voir Correspondance d'Elżbieta Lubomirska Sieniawska, châtelaine de Cracovie, vol. 1 : Une épouse aimante et une humble servante de cœur. Lettres d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska à son mari Adam Mikołaj Sieniawski de 1688 à 1726, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie - Bellerive-sur-Allier 2016, p. 42 ; Bożena Popiołek, Reine sans couronne. Une étude sur la vie et l'activité d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska vers 1669–1729, Cracovie 1996, pp. 27–28.

[21] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Elżbieta Sieniawska do Adama Mikołaja Sieniawskiego, w Warszawie 15 I 1697, BCz rkps 2514 II, k. 83–85.

[21] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Elżbieta Sieniawska à Adam Mikołaj Sieniawski, à Varsovie, 15 janvier 1697, BCz, manuscrit 2514 II, pp. 83-85.

[22] Korespondencja Elżbiety Lubomirskiej Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej, t. 1: Z serca kochająca żona i uniżona sługa. Listy Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej do męża Adama Mikołaja Sieniawskiego z lat 1688–1726, oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2016, s. 48.

[22] Correspondance d'Elżbieta Lubomirska Sieniawska, châtelaine de Cracovie, vol 1 : Une épouse aimante et une humble servante de cœur. Lettres d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska à son mari Adam Mikołaj Sieniawski de 1688 à 1726, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie - Bellerive-sur-Allier 2016, p. 48.

[23] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Elżbieta Sieniawska do Adama Mikołaja Sieniawskiego, w Toruniu 19 VII 1697, BCz rkps 2514 II, k. 108; zob. też Korespondencja Elżbiety Lubomirskiej Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej, t. 1: Z serca kochająca żona i uniżona sługa. Listy Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej do męża Adama Mikołaja Sieniawskiego z lat 1688–1726, oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2016, s. 50.

[23] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Elżbieta Sieniawska à Adam Mikołaj Sieniawski, à Toruń, 19 juillet 1697, BCz, manuscrit 2514 II, feuille 108 ; voir aussi Correspondance d'Elżbieta Lubomirska Sieniawska, châtelaine de Cracovie, vol. 1 : Une épouse aimante et une humble servante de cœur. Lettres d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska à son mari Adam Mikołaj Sieniawski de 1688 à 1726, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie - Bellerive-sur-Allier 2016, p. 50.

[24] Korespondencja Elżbiety Lubomirskiej Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej, t. 1: Z serca kochająca żona i uniżona sługa. Listy Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej do męża Adama Mikołaja Sieniawskiego z lat 1688–1726, oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2016, s. 52.

[24] Correspondance d'Elżbieta Lubomirska Sieniawska, châtelaine de Cracovie, vol 1 : Une épouse aimante et une humble servante de cœur. Lettres d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska à son mari Adam Mikołaj Sieniawski de 1688 à 1726, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie - Bellerive-sur-Allier 2016, p. 52.

[25] Korespondencja Elżbiety Lubomirskiej Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej, t. 1: Z serca kochająca żona i uniżona sługa. Listy Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej do męża Adama Mikołaja Sieniawskiego z lat 1688–1726, oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2016, s. 53.

[25] Correspondance d'Elżbieta Lubomirska Sieniawska, châtelaine de Cracovie, vol 1 : Une épouse aimante et une humble servante de cœur. Lettres d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska à son mari Adam Mikołaj Sieniawski de 1688 à 1726, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie - Bellerive-sur-Allier 2016, p. 53.

[26] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Elżbieta Sieniawska do Adama Mikołaja Sieniawskiego, w Warszawie 25 I 1698, BCz rkps 2514 II, k. 143; zob. też Korespondencja Elżbiety Lubomirskiej Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej, t. 1: Z serca kochająca żona i uniżona sługa. Listy Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej do męża Adama Mikołaja Sieniawskiego z lat 1688–1726, oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2016, s. 57.

[26] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Elżbieta Sieniawska à Adam Mikołaj Sieniawski, à Varsovie, 25 janvier 1698, BCz, manuscrit 2514 II, feuille 143 ; voir aussi Correspondance d'Elżbieta Lubomirska Sieniawska, châtelaine de Cracovie, vol. 1 : Une épouse aimante et une humble servante de cœur. Lettres d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska à son mari Adam Mikołaj Sieniawski de 1688 à 1726, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie - Bellerive-sur-Allier 2016, p. 57.

[27] Zob. Bożena Popiołek, August II i jego dwór w opiniach kobiet, w: Dwór a kraj. Między centrum a peryferiami władzy. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej przez Zamek Królewski na Wawelu, Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego i Instytut Historii Akademii Pedagogicznej w dniach 2–5 kwietnia 2001, red. Ryszard Skowron, Kraków 2003, s. 559–568.

[27] Voir Bożena Popiołek, August II et sa cour dans les opinions des femmes, dans : Dwór a kraj. Entre le centre et la périphérie du pouvoir. Actes d'une conférence scientifique organisée par le château royal de Wawel, l'Institut d'histoire de l'Université Jagellonne et l'Institut d'histoire de l'Académie pédagogique du 2 au 5 avril 2001, sous la direction de Ryszard Skowron, Cracovie 2003, pp. .

[28] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Adam Mikołaj Sieniawski do Elżbiety Sieniawskiej, w Oleszycach 20 XI 1698, BCz rkps 2516 II, k. 18.

[28] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Adam Mikołaj Sieniawski à Elżbieta Sieniawska, à Oleszyce, 20 novembre 1698, BCz, manuscrit 2516 II, feuille 18.

[29] Korespondencja Elżbiety Lubomirskiej Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej, t. 1: Z serca kochająca żona i uniżona sługa. Listy Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej do męża Adama Mikołaja Sieniawskiego z lat 1688–1726, oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2016, s. 60.

[29] Correspondance d'Elżbieta Lubomirska Sieniawska, châtelaine de Cracovie, vol. 1 : Une épouse aimante et une humble servante de cœur. Lettres d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska à son mari Adam Mikołaj Sieniawski de 1688 à 1726, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie - Bellerive-sur-Allier 2016, p. 60.

[30] Bożena Popiołek, Zamiana ról. Królowa Maria Kazimiera d'Arquien Sobieska i Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska, kasztelanowa krakowska, w: Maria Kazimiera Sobieska (1641-1716). W kręgu rodziny, polityki i kultury, red. Anna Kalinowska, Paweł Tyszka, Warszawa 2017, s. 167-194.

[30] Bożena Popiołek, Échanger les rôles. La reine Maria Kazimiera d'Arquien Sobieska et Elżbieta Sieniawska née Lubomirska, castellan de Cracovie, dans : Maria Kazimiera Sobieska (1641-1716). Dans le cercle de la famille, de la politique et de la culture, édité par Anna Kalinowska, Paweł Tyszka, Varsovie 2017, pp. 167-194.

[31] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Hieronim Augustyn Lubomirski do Adama Mikołaja Sieniawskiego, Rzeszów 14 XI 1698, BCz rkps 2518 II, k. 307.

[31] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Hieronim Augustyn Lubomirski à Adam Mikołaj Sieniawski, Rzeszów 14 novembre 1698, BCz, manuscrit 2518 II, feuille 307.

[32] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Stanisław Herakliusz Lubomirski do Adama Mikołaja Sieniawskiego, 22 IV 1699, BCz rkps 2518 II, k. 317.

[32] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Stanisław Herakliusz Lubomirski à Adam Mikołaj Sieniawski, 22 avril 1699, BCz, manuscrit 2518 II, feuille 317.

[33] Agnieszka Słaby, Ojcostwo – relacje ojców i córek w świetle korespondencji okresu saskiego, w: W kręgu rodziny epok dawnych. Dzieciństwo, red. Bożena Popiołek, Agnieszka Chłosta-Sikorska, Marcin Gadocha, Warszawa 2013, s. 297-309.

[33] Agnieszka Slaby, Paternité - relations des pères et des filles à la lumière de la correspondance de la période saxonne, in : Dans le cercle de la famille des temps anciens. Enfance, édité par Bożena Popiołek, Agnieszka Chłosta-Sikorska, Marcin Gadocha, Varsovie 2013, pp. 297-309.

[34] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Marie de Labioza do Elżbiety Sieniawskiej, ze Lwowa 29 VI 1701, BCz rkps 2707 IV, k. 275–276.

[34] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Marie de Labioza à Elżbieta Sieniawska, de Lviv, 29 juin 1701, BCz, manuscrit 2707 IV, pp. 275-276.

[35] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Maria Zofia Czartoryska do NN, Sieniawa 15 V 1751, zespół nr 338, Zbiór Anny z Potockich Ksawerowej Branickiej, sygn. 791, k. 76-77.

[35] Archives centrales des archives historiques de Varsovie, Maria Zofia Czartoryska pour NN, Sieniawa 15 mai 1751, set n° 338, Collection Anna née Potocki Ksawerowa Branicka, réf. 791, p. 76-77.

[36] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Adam Mikołaj Sieniawski do Elżbiety Sieniawskiej, z Dźwinogrodu 12 VIII 1699, BCz rkps 2516 II, k. 59–60.

[36] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Adam Mikołaj Sieniawski à Elżbieta Sieniawska, de Dźwinogrod, 12 août 1699, BCz, manuscrit 2516 II, pp. 59-60.

[37] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Adam Mikołaj Sieniawski do Elżbiety Sieniawskiej, z Oleszyc 9 IX 1699, BCz rkps 2516 II, k. 63.

[37] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Adam Mikołaj Sieniawski à Elżbieta Sieniawska, d'Oleszyce, 9 septembre 1699, BCz, manuscrit 2516 II, feuille 63.

[38] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Adam Mikołaj Sieniawski do Elżbiety Sieniawskiej, 10 IX 1699, BCz rkps 2516 II, k. 67.

[38] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Adam Mikołaj Sieniawski à Elżbieta Sieniawska, 10 septembre 1699, BCz, manuscrit 2516 II, feuille 67.

[39] Bożena Popiołek, Zamiana ról. Królowa Maria Kazimiera d'Arquien Sobieska i Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska, kasztelanowa krakowska, w: Maria Kazimiera Sobieska (1641-1716). W kręgu rodziny, polityki i kultury, red. Anna Kalinowska, Paweł Tyszka, Warszawa 2017, s. 167-194.

[39] Bożena Popiołek, Échanger les rôles. La reine Maria Kazimiera d'Arquien Sobieska et Elżbieta Sieniawska née Lubomirska, castellan de Cracovie, dans : Maria Kazimiera Sobieska (1641-1716). Dans le cercle de la famille, de la politique et de la culture, édité par Anna Kalinowska, Paweł Tyszka, Varsovie 2017, pp. 167-194.

[40] Bożena Popiołek, Królowa bez korony. Studium z życia i działalności Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej ok. 1669–1729, Kraków 1996, s. 41–42; Bożena Popiołek, Zamiana ról. Królowa Maria Kazimiera d'Arquien Sobieska i Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska, kasztelanowa krakowska, w: Maria Kazimiera Sobieska (1641-1716). W kręgu rodziny, polityki i kultury, red. Anna Kalinowska, Paweł Tyszka, Warszawa 2017, s. 167-194, s. 178–181.

[40] Bożena Popiołek, Reine sans couronne. Une étude sur la vie et l'activité d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska vers 1669–1729, Cracovie 1996, pp. 41–42; Bożena Popiołek, Changement de rôle. La reine Maria Kazimiera d'Arquien Sobieska et Elżbieta Sieniawska née Lubomirska, castellan de Cracovie, dans : Maria Kazimiera Sobieska (1641-1716). Dans le cercle de la famille, de la politique et de la culture, édité par Anna Kalinowska, Paweł Tyszka, Varsovie 2017, pp. 167-194, pp. 178-181.

[41] W oryginale: „que la Reine croit que les choses vont y tous comme à Rome…”; Biblioteka Książąt Czartoryskich, Andrzej Dumont do Elżbiety Sieniawskiej, w Warszawie 29 X 1702, BCz rkps 5801, k. 152.

[41] Original : "que la Reine croit que les choses vont y tous comme à Rome..." ; Bibliothèque des Princes Czartoryski, Andrzej Dumont à Elżbieta Sieniawska, à Varsovie, 29 octobre 1702, BCz, manuscrit 5801, feuille 152.

[42] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Andrzej Dumont do Mikołaja Kroguleckiego, z Warszawy 18 VIII 1701, BCz rkps 5801, k. 343.

[42] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Andrzej Dumont à Mikołaj Krogulecki, de Varsovie, 18 août 1701, BCz, manuscrit 5801, feuille 343.

[43] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Jan Antoni Lamprecht do Elżbiety Sieniawskiej, z Żółkwi 30 V 1713, BCz rkps 2707 IV, k. 213–215. O Lamprechcie zob.: Jarosław Pietrzak, Zarządcy, słudzy i korespondenci. Mikołaj Krogulecki i Jan Antoni Lamprecht w kręgu patronatu Marii Kazimiery Sobieskiej i Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej w latach 1698-1714, w: W kręgu patronatu kobiecego XVII-XVIII wieku, red. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Anna Penkała-Jastrzębska, Agnieszka Słaby, Kraków 2018, s. 155-177.

[43] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Jan Antoni Lamprecht à Elżbieta Sieniawska, de Żółkiew, 30 mai 1713, BCz, manuscrit 2707 IV, pp. 213-215. Sur Lamprecht, voir : Jarosław Pietrzak, Zarządcy, serviteurs et correspondants. Mikołaj Krogulecki et Jan Antoni Lamprecht dans le cercle du patronage de Maria Kazimiera Sobieska et Elżbieta Sieniawska née Lubomirska dans les années 1698-1714, dans : Dans le cercle du patronage des femmes du XVIIe au XVIIIe siècle, édité par Bożena Popiołek, Urszula Kicińska , Anna Penkała-Jastrzębska, Agnieszka Slaby, Cracovie 2018, pp. 155-177.

[44] Archiwum Główne Akt Dawnych, Elżbieta Sieniawska do Marii Kazimiery d’Arquien Sobieskiej, z Warszawy 11 VIII 1701, Archiwum Radziwiłłów Dz. V, nr 12475, cz. 1, k. 50b.

[44] Archives centrales des documents historiques, Elżbieta Sieniawska à Maria Kazimiera d'Arquien Sobieska, de Varsovie, 11 août 1701, Archives Radziwiłł, Journal V, n° 12475, partie 1, feuille 50b.

[45] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Adam Mikołaj Sieniawski do Elżbiety Sieniawskiej, z Warszawy 14 V 1700, BCz rkps 2516 II, k. 98.

[45] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Adam Mikołaj Sieniawski à Elżbieta Sieniawska, de Varsovie, 14 mai 1700, BCz, manuscrit 2516 II, feuille 98.

[46] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Adam Mikołaj Sieniawski do Elżbiety Sieniawskiej, z Warszawy 14 V 1700, BCz rkps 2516 II, k. 99.

[46] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Adam Mikołaj Sieniawski à Elżbieta Sieniawska, de Varsovie, 14 mai 1700, BCz, manuscrit 2516 II, feuille 99.

[47] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Adam Mikołaj Sieniawski do Elżbiety Sieniawskiej, w Warszawie 23 V 1700, BCz rkps 2516 II, k. 101.

[47] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Adam Mikołaj Sieniawski à Elżbieta Sieniawska, à Varsovie, 23 mai 1700, BCz, manuscrit 2516 II, feuille 101.

[48] Korespondencja Elżbiety Lubomirskiej Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej, t. 1: Z serca kochająca żona i uniżona sługa. Listy Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej do męża Adama Mikołaja Sieniawskiego z lat 1688–1726, oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2016, s. 63.

[48] Correspondance d'Elżbieta Lubomirska Sieniawska, châtelaine de Cracovie, vol 1 : Une épouse aimante et une humble servante de cœur. Lettres d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska à son mari Adam Mikołaj Sieniawski de 1688 à 1726, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie - Bellerive-sur-Allier 2016, p. 63.

[49] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Elżbieta Sieniawska do Adama Mikołaja Sieniawskiego, we Wrocławiu 30 XI 1701, BCz rkps 2514 II, k. 178; Korespondencja Elżbiety Lubomirskiej Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej, t. 1: Z serca kochająca żona i uniżona sługa. Listy Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej do męża Adama Mikołaja Sieniawskiego z lat 1688–1726, oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2016, s. 63.

[49] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Elżbieta Sieniawska à Adam Mikołaj Sieniawski, à Wrocław, 30 novembre 1701, BCz, manuscrit 2514 II, feuille 178 ; Correspondance d'Elżbieta Lubomirska Sieniawska, châtelaine de Cracovie, vol. 1 : Une épouse aimante et une humble servante de cœur. Lettres d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska à son mari Adam Mikołaj Sieniawski de 1688 à 1726, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie - Bellerive-sur-Allier 2016, p. 63.

[50] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Hieronim Augustyn Lubomirski do Elżbiety Sieniawskiej, 29 V 1702, BCz rkps 2714 II, k. 23.

[50] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Hieronim Augustyn Lubomirski à Elżbieta Sieniawska, 29 mai 1702, BCz, manuscrit 2714 II, feuille 23.

[51] W historiografii funkcjonują błędne informacje dotyczące lat życia braci Lubomirskich, utrwalone w ślad za biogramem z Polskiego słownika biograficznego. W rzeczywistości najstarszym z braci był Teodor Lubomirski (1677–1745), starosta spiski, następnie wojewoda krakowski, średnim Franciszek Lubomirski (zm. 1721), generał wojsk koronnych, a najmłodszym Józef Lubomirski (1683–1732), starosta cieszkowski, następnie wojewoda czernihowski. Józef był najsilniej związany ze swoją przyrodnią siostrą Elżbietą Sieniawską, która być może na życzenie ojca starała się zadbać o jego wychowanie, organizując jego podróż edukacyjną do Paryża.

[51] Dans l'historiographie, il existe des informations erronées sur les années de vie des frères Lubomirski, enregistrées dans le sillage d'une biographie du Dictionnaire biographique polonais. En fait, le plus âgé des frères était Teodor Lubomirski (1677-1745), starost de Spiš, alors voïvode de Cracovie, celui du milieu était Franciszek Lubomirski (décédé en 1721), général de l'armée de la Couronne, et le plus jeune était Józef Lubomirski. (1683–1732), starost de Cieszków, puis voïvode de Tchernihiv . Józef avait les liens les plus forts avec sa demi-sœur Elżbieta Sieniawska, qui, peut-être à la demande de son père, a essayé de prendre soin de son éducation, organisant son voyage éducatif à Paris.

[52] Korespondencja Elżbiety Lubomirskiej Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej, t. 1: Z serca kochająca żona i uniżona sługa. Listy Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej do męża Adama Mikołaja Sieniawskiego z lat 1688–1726, oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2016, s. 69.

[52] Correspondance d'Elżbieta Lubomirska Sieniawska, châtelaine de Cracovie, vol 1 : Une épouse aimante et une humble servante de cœur. Lettres d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska à son mari Adam Mikołaj Sieniawski de 1688 à 1726, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie - Bellerive-sur-Allier 2016, p. 69.

[53] Por. Franciszek Rakoczy, Pamiętniki. Wyznania, tłum. Maja Paczoska, oprac. Jerzy R. Nowak, Warszawa 1988.

[53] Voir Franciszek Rakoczy, Journaux. Confessions, trad. Maja Paczoska, éd. Jerzy R. Nowak, Varsovie 1988.

[54] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Elżbieta Sieniawska do Adama Mikołaja Sieniawskiego, 19 XII 1701, BCz rkps 2514 II, k. 183–184; zob. też Korespondencja… 2016, s. 64.

[54] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Elżbieta Sieniawska à Adam Mikołaj Sieniawski, 19 décembre 1701, BCz, manuscrit 2514 II, pp. 183-184 ; voir aussi Korrespondencja... 2016, p. 64.

[55] Adam Szabelski, Poselstwo Pála Rádayego do króla Stanisława Leszczyńskiego, „Rocznik Leszczyński”, 2016, nr 16, s. 59–60.

[55] Adam Szabelski, Message de Pál Ráday au roi Stanisław Leszczyński, "Rocznik Leszczyński", 2016, n° 16, pp. 59-60.

[56] Adam Szabelski, Poselstwo Pála Rádayego do króla Stanisława Leszczyńskiego, „Rocznik Leszczyński”, 2016, nr 16, s. 61.

[56] Adam Szabelski, Message de Pál Ráday au roi Stanisław Leszczyński, "Rocznik Leszczyński", 2016, n° 16, p. 61.

[57] Adam Szabelski, Poselstwo Pála Rádayego do króla Stanisława Leszczyńskiego, „Rocznik Leszczyński”, 2016, nr 16, s. 61.

[57] Adam Szabelski, Message de Pál Ráday au roi Stanisław Leszczyński, "Rocznik Leszczyński", 2016, n° 16, p. 61.

[58] Bożena Popiołek, Królowa bez korony. Studium z życia i działalności Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej ok. 1669–1729, Kraków 1996, s. 39–40.

[58] Bożena Popiołek, Reine sans couronne. Une étude sur la vie et l'activité d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska vers 1669–1729, Cracovie 1996, pp. 39–40.

[59] Bożena Popiołek, Królowa bez korony. Studium z życia i działalności Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej ok. 1669–1729, Kraków 1996, s. 40; zob. też listy Józefa Lubomirskiego do Elżbiety Sieniawskiej w: Korespondencja Elżbiety Lubomirskiej Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej, t. 3: Rodzina, przyjaciele i klienci (wybór), oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2016, s. 105–112.

[59] Bożena Popiołek, Reine sans couronne. Une étude sur la vie et l'activité d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska vers 1669-1729, Cracovie 1996, p. 40 ; voir également les lettres de Józef Lubomirski à Elżbieta Sieniawska dans : Correspondance of Elżbieta Lubomirska Sieniawska, tome 3 : Family, friends and clients (selection), éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie - Bellerive-sur-Allier 2016, pp. 105–112.

[60] Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów Dz. V, Elżbieta Sieniawska do Marii Kazimiery d’Arquien Sobieskiej, w Krakowie 29 V 1706, AGAD, AR V nr 12475, cz. 2, k. 13.

[60] Archives centrales des archives historiques, Archives Radziwiłł, Journal V, Elżbieta Sieniawska à Maria Kazimiera d'Arquien Sobieska, à Cracovie le 29 mai 1706, AGAD, AR V n° 12475, partie 2, feuille 13.

[61] Bożena Popiołek, Zamiana ról. Królowa Maria Kazimiera d'Arquien Sobieska i Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska, kasztelanowa krakowska, w: Maria Kazimiera Sobieska (1641-1716). W kręgu rodziny, polityki i kultury, red. Anna Kalinowska, Paweł Tyszka, Warszawa 2017, s. 167-194, s. 188–189.

[61] Bożena Popiołek, Échanger les rôles. La reine Maria Kazimiera d'Arquien Sobieska et Elżbieta Sieniawska née Lubomirska, castellan de Cracovie, dans : Maria Kazimiera Sobieska (1641-1716). Dans le cercle de la famille, de la politique et de la culture, sous la direction d'Anna Kalinowska, Paweł Tyszka, Varsovie 2017, pp. 167-194, pp. 188-189.

[62] Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów Dz. V, Elżbieta Sieniawska do Marii Kazimiery d’Arquien Sobieskiej, w Tenczynie 23 X 1706, AGAD AR V nr 12475, cz. 2, k. 41.

[62] Archives centrales des documents historiques, Archives Radziwiłł, Journal V, Elżbieta Sieniawska à Maria Kazimiera d'Arquien Sobieska, à Tenczyn 23 octobre 1706, AGAD AR V n° 12475, partie 2, feuille 41.

[63] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Elżbieta Sieniawska do Adama Mikołaja Sieniawskiego, we Lwowie 9 VII 1709, BCz rkps 5943 III, nr 37270, b. p., zob. też: Korespondencja Elżbiety Lubomirskiej Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej, t. 1: Z serca kochająca żona i uniżona sługa. Listy Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej do męża Adama Mikołaja Sieniawskiego z lat 1688–1726, oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2016, s. 248.

[63] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Elżbieta Sieniawska à Adam Mikołaj Sieniawski, à Lviv, 9 juillet 1709, BCz, manuscrit 5943 III, n° 37270, b. p., cf. aussi : Correspondance d'Elżbieta Lubomirska Sieniawska, châtelaine de Cracovie, vol. 1 : Une épouse aimante et une humble servante de cœur. Lettres d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska à son mari Adam Mikołaj Sieniawski de 1688 à 1726, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie - Bellerive-sur-Allier 2016, p. 248.

[64] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Listy z lat 1710-1726 Jeana Victora de Besenvala do Elżbiety Sieniawskiej, BCz rkps 2788.

[64] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Lettres de 1710-1726 de Jean Victor de Besenval à Elżbieta Sieniawska, BCz, manuscrit 2788.

[65] Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów Dz. V, Elżbieta Sieniawska do Marii Kazimiery d’Arquien Sobieskiej, Warszawa 10 IX 1707, AGAD AR V nr 12475, cz. 2, k. 51.

[65] Archives centrales des documents historiques, Archives Radziwiłł, Journal V, Elżbieta Sieniawska à Maria Kazimiera d'Arquien Sobieska, Varsovie 10 septembre 1707, AGAD AR V n° 12475, partie 2, feuille 51.

[66] Archiwum Główne Akt Dawnych, Elżbieta Sieniawska do Karola Stanisława Radziwiłła, w Dzikowie 14 XII 1712, Archiwum Radziwiłłów Dz. V, nr 12475, cz. 4, k. 13.

[66] Archives centrales des archives historiques, Elżbieta Sieniawska à Karol Stanisław Radziwiłł, à Dzików, 14 décembre 1712, Radziwiłł Archives Journal V, n° 12475, partie 4, feuille 13.

[67] Bożena Popiołek, Zainteresowania bibliofilskie Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, kasztelanowej krakowskiej, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace Historyczne”, 1995, nr. 167, s. 45-53; Adam Kucharski, Pośrednictwo Jakuba Kazimierza Rubinkowskiego w konserwacji i zakupie książek dla Elżbiety Sieniawskiej w końcu pierwszej ćwierci XVIII w., „Folia Toruniensia”, 2015, t. 15, s. 43-58, Adam Kucharski, Informacje i usługi. Jakub Kazimierz Rubinkowski jako korespondent i klient Elżbiety Sieniawskiej oraz Anny Katarzyny Radziwiłłowej, w: W kręgu patronatu kobiecego w XVII–XVIII wieku, red. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Anna Penkała-Jastrzębska, Agnieszka Słaby, Kraków 2018, s. 179–192; Listy Jakuba Kazimierza Rubinkowskiego do Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej (1716-1726), red. Kazimierz Maliszewski, Adam Kucharski, Toruń 2017, s. 18–43; Pietrzak 2018.

[67] Bożena Popiołek, Intérêts bibliophiliques d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska, châtellenie de Cracovie, "Annuaire scientifique et didactique de l'École supérieure des beaux-arts de Cracovie. Ouvrages historiques », 1995, no. 167, p. 45-53 ; Adam Kucharski, La médiation de Jakub Kazimierz Rubinkowski dans la conservation et l'achat de livres pour Elżbieta Sieniawska à la fin du premier quart du XVIIIe siècle, "Folia Toruniensia", 2015, volume 15, p. Jakub Kazimierz Rubinkowski en tant que correspondant et client d'Elżbieta Sieniawska et Anna Katarzyna Radziwiłłowa, dans : In the Circle of Women's Patronage in the 17th-18th Century, ed. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Anna Penkała-Jastrzębska, Agnieszka Slaby, Cracovie 201 8, p. 179–192 ; Lettres de Jakub Kazimierz Rubinkowski à Elżbieta Sieniawska née Lubomirska (1716-1726), sous la direction de Kazimierz Maliszewski, Adam Kucharski, Toruń 2017, p. Pietrzak 2018.

[68] Józef Andrzej Gierowski, „Opisanie” urzędów centralnych przez konfederatów tarnogrodzkich, w: O naprawę Rzeczypospolitej w XVII–XVIII w., Warszawa 1965, s. 193–211; Konfederacja tarnogrodzka i jej tradycje, red. Ryszard Szczygieł, Tarnogród 1995.

[68] Józef Andrzej Gierowski, "Description" des bureaux centraux par les confédérés de Tarnogród, dans : Pour la réparation de la République aux XVIIe-XVIIIe siècles, Varsovie 1965, pp. 193-211 ; La Confédération de Tarnogród et ses traditions, édition Ryszard Szczygieł, Tarnogród 1995.

[69] Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów Dz. V, Elżbieta Sieniawska do Anny Katarzyny z Sanguszków Radziwiłłowej, w Warszawie 22 IX 1722, AR V nr 12475, cz. 5, k. 115–116.

[69] Archives centrales des archives historiques, Archives Radziwiłł, Journal V, Elżbieta Sieniawska à Anna Katarzyna Radziwiłł née Sanguszko, à Varsovie le 22 septembre 1722, AR V n° 12475, partie 5, p. 115–116.

[70] Archiwum Główne Akt Dawnych, AGAD, AR V nr 12475, cz. 1–7.

[70] Archives centrales des archives historiques, AGAD, AR V n° 12475, partie 1-7.

[71] Zob. panegiryk powstały z tej okazji: Archiwum Główne Akt Dawnych, Prokopowicz Piotr Terlecki, Głos herbownych trąb Jaśnie Oświeconego Książęcia Jego Mości Michała Radziwiłła starosty przemyskiego, Archiwum Radziwiłłów Dz. V, nr 68.

71] Voir panégyriques rédigés à cette occasion : Archives centrales des archives historiques, Prokopowicz Piotr Terlecki, Voix des trompettes d'armoiries de Sa Majesté le Prince éclairé Michał Radziwiłł, Przemyśl starost, Radziwiłł Archives Journal V, n° 68.

[72] Archiwum Główne Akt Dawnych, Bulla Klemensa XI w sprawie dyspensy na małżeństwo Michała Kazimierza Radziwiłła z Zofią Sieniawską z roku 1720, Zbiór dokumentów pergaminowych, nr 6356.

[72] Archives centrales des documents historiques, Bulle de Clément XI sur la dispense pour le mariage de Michał Kazimierz Radziwiłł avec Zofia Sieniawska à partir de 1720, Collection de documents parcheminés, n° 6356.

[73] Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów Dz. V, Katarzyna z Radziwiłłów Branicka do Anny Katarzyny z Sanguszków Radziwiłłowej, 15 II 1721, AGAD, AR V nr 1335, k. 41.

[73] Archives centrales des archives historiques, Archives Radziwiłł, Journal V, Katarzyna née Radziwiłł Branicka à Anna Katarzyna née Sanguszko Radziwiłł, 15 février 1721, AGAD, AR V n° 1335, feuille 41.

[74] Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów Dz. V, Katarzyna z Radziwiłłów Branicka do Anny Katarzyny z Sanguszków Radziwiłłowej, w Białymstoku 8 III 1721, AGAD, AR V nr 1335, k. 58.

[74] Archives centrales des documents historiques, Archives Radziwiłł, Journal V, Katarzyna née Radziwiłł Branicka à Anna Katarzyna née Sanguszko Radziwiłł, à Białystok, 8 mars 1721, AGAD, AR V n° 1335, feuille 58.

[75] Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów Dz. V, Elżbieta Sieniawska do Anny Katarzyny z Sanguszków Radziwiłłowej, w Piaskach k. Lublina 17 V 1721, AGAD, AR V nr 12475, cz. 5, k. 4.

[75] Archives centrales des archives historiques, Archives Radziwiłł, Journal V, Elżbieta Sieniawska à Anna Katarzyna Radziwiłł née Sanguszko, à Piaski près de Lublin, 17 mai 1721, AGAD, AR V n° 12475, partie 5, feuille 4.

[76] Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów Dz. V, Elżbieta Sieniawska do Anny Katarzyny z Sanguszków Radziwiłłowej, w Puławach 20 V [1721?], AGAD, AR V nr 12475, cz. 7, k. 3.

[76] Archives centrales des documents historiques, Archives Radziwiłł, Journal V, Elżbieta Sieniawska à Anna Katarzyna Radziwiłł née Sanguszko, à Puławy 20 mai [1721 ?], AGAD, AR V n° 12475, partie 7, feuille 3.

[77] Zob. Archiwum Główne Akt Dawnych, Listy Kazimierza Złotkowskiego do Anny z Sanguszków Radziwiłłowej, AGAD, Archiwum Radziwiłłów Dz. V, nr 18782.

[77] Voir Archives centrales des documents historiques, Lettres de Kazimierz Złotkowski à Anna Radziwiłł née Sanguszko, AGAD, Archives Radziwiłł, Journal V, n° 18782.

[78] Archiwum Główne Akt Dawnych, Elżbieta z Modrzewskich Łaszczowa do Anny Katarzyny z Sanguszków Radziwiłłowej, Medyka 17 III 1721, Archiwum Radziwiłłów Dz. V, nr 8793, s. 76.

[78] Archives centrales des archives historiques, Elżbieta Łaszczowa née Modrzewski à Anna Katarzyna Radziwiłł née Sanguszko, Medyka 17 mars 1721, Radziwiłł Archives Journal V, n° 8793, page 76.

[79] Archiwum Główne Akt Dawnych, Elżbieta z Modrzewskich Łaszczowa do Anny Katarzyny z Sanguszków Radziwiłłowej, Medyka 17 III 1721, Archiwum Radziwiłłów Dz. V, nr 8793, s. 76.

[79] Archives centrales des archives historiques, Elżbieta Łaszczowa née Modrzewski à Anna Katarzyna Radziwiłł née Sanguszko, Medyka 17 mars 1721, Radziwiłł Archives Journal V, n° 8793, page 76.

[80] Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów Dz. V, AGAD, Katarzyna z Radziwiłłów Branicka do Anny Katarzyny z Sanguszków Radziwiłłowej, w Lublinie 11 VI 1722, AR V nr 1335, k. 247.

[80] Archives centrales des documents historiques, Archives Radziwiłł, Journal V, AGAD, Katarzyna née Radziwiłł Branicka à Anna Katarzyna née Sanguszko Radziwiłł, à Lublin le 11 juin 1722, AR V n° 1335, feuille 247.

[81] Urszula Kicińska, Zofia Maria z Sieniawskich Czartoryska – życie w cieniu matki i męża, w: Słynne kobiety w Rzeczypospolitej XVIII wieku, red. Agata Roćko, Magdalena Górska, Warszawa 2017, s. 59–76.

[81] Urszula Kicińska, Zofia Maria née Sieniawski Czartoryska - la vie dans l'ombre de sa mère et de son mari, in : Femmes célèbres dans la République du XVIIIe siècle, édité par Agata Roćko, Magdalena Górska, Varsovie 2017, pp. 59– 76.

[82] Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów Dz. V, Elżbieta Sieniawska do Anny Katarzyny z Sanguszków Radziwiłłowej, w Lublinie [b. d.], AGAD, AR V nr 12475, cz. 7, k. 29–30.

[82] Archives centrales des documents historiques, Archives Radziwiłł, Journal V, Elżbieta Sieniawska à Anna Katarzyna Radziwiłł née Sanguszko, à Lublin [b. d.], AGAD, AR V n° 12475, partie 7, p. 29–30.

[83] Zob.: Jadwiga Rafałowiczówna, A z Warszawy nowiny te… Listy do Elżbiety Sieniawskiej z lat 1710-1720, oprac. i wyd. B. Popiołek, Kraków 2000; Bożena Popiołek, Warszawskie nowiny w listach Jadwigi Rafałowiczównej do Henryka Denhoffa i Elżbiety Sieniawskiej w: Epistolografia dawnej Rzeczypospolitej, t. 1: XV–XVIII wiek, red. Piotr Borek, Marceli Olma, Kraków 2011, s. 227–240; Adam Kucharski, O sobie, ludziach i świecie. Listy Jakuba Kazimierza Rubinkowskiego do Elżbiety Sieniawskiej jako egodokumenty i źródła wiadomości gazetowych (1716–1726), w: Kobiece kręgi korespondencyjne w XVII–XIX wieku, red. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa 2016, s. 31–43.

[83] Voir : Jadwiga Rafałowiczówna, Et de Varsovie ces nouvelles... Lettres à Elżbieta Sieniawska des années 1710-1720, éd. et éd. B. Popiołek, Cracovie 2000 ; Bożena Popiołek, Nouvelles de Warszawskie dans les lettres de Jadwiga Rafałowiczówna à Henryk Denhoff et Elżbieta Sieniawska dans : Epistolografia of the former Republic, vol. 1 : XV-XVIII siècle, édité par Piotr Borek, Marceli Olma, Cracovie 2011, pp. 227-240 ; Adam Kucharski, À propos de moi, des gens et du monde. Lettres de Jakub Kazimierz Rubinkowski à Elżbieta Sieniawska en tant que documents de l'ego et sources d'actualités journalistiques (1716-1726), dans : Les cercles de correspondance des femmes au 17e-19e siècle, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie 2016, pp. 31– 43.

[84] O wzajemnych relacjach łączących Adama Mikołaja Sieniawskiego i jego córkę Zofię pisała Agnieszka Słaby: Agnieszka Słaby, Ojcostwo – relacje ojców i córek w świetle korespondencji okresu saskiego, w: W kręgu rodziny epok dawnych. Dzieciństwo, red. Bożena Popiołek, Agnieszka Chłosta-Sikorska, Marcin Gadocha, Warszawa 2013, s. 297-309. Zob. też listy Zofii Sieniawskiej do Adam Mikołaja Sieniawskiego: Biblioteka Książąt Czartoryskich, BCz rkps 5947.

[84] Les relations mutuelles entre Adam Mikołaj Sieniawski et sa fille Zofia ont été écrites par Agnieszka Końny : Agnieszka Małe, Ojcostwo – relations des pères et des filles à la lumière de la correspondance de la période saxonne, dans : Dans le cercle de la famille de Les temps anciens. Enfance, édité par Bożena Popiołek, Agnieszka Chłosta-Sikorska, Marcin Gadocha, Varsovie 2013, pp. 297-309. Voir aussi les lettres de Zofia Sieniawska à Adam Mikołaj Sieniawski : The Princes Czartoryski Library, BCz, manuscrit 5947.

[85] Por.: Biblioteka Książąt Czartoryskich, Konotacja prawdziwa pogrzebu J.O WMCi Pana Adama z Granowa Sieniawskiego kasztelana krakowskiego, hetmana wielkiego koronnego w Brzeżanach odprawionego przez JW. JMść Panią Elżbietę z Lubomirskich S.R.P. Princibus Sieniawską pozostałą wdowę, BCz rkps 2903; Tomasz Ciesielski, Pogrzeby wojskowe w czasach saskich, w: Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku. Kultura życia i śmierci, red. Henryk Suchojad, Warszawa 2001, s. 235–260; Rafał Nestorow, „Magna pompa et splendido aparatu”. Ceremonia pogrzebowa Adama Mikołaja Sieniawskiego we Lwowie i Brzeżanach w r. 1726, w: Sztuka kresów wschodnich, t. 6, red. Andrzej Betlej, Piotr Krasny, Kraków 2006, s. 225-241, też: Agnieszka Słaby, „Ponieważ z nieuchronnego wyroku Boskiego, idę w drogę wieczności” – edycja i analiza treści testamentu hetmana wielkiego koronnego Adama Mikołaja Sieniawskiego, „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym”, 2015, t. 35, nr 4, s. 187-211.

[85] Cf. : Bibliothèque des Princes Czartoryski, La véritable connotation des funérailles de J.O. WMCi M. Adam de Granów Sieniawski, le châtelain de Cracovie, le Grand Hetman de la Couronne à Brzeżany, dirigé par JW. Honneur Mme Elżbieta née Lubomirska S.R.P. Princibus Sieniawska, veuve restante, BCz, manuscrit 2903 ; Tomasz Ciesielski, Funérailles militaires à l'époque saxonne, dans : Mariages, baptêmes et funérailles aux XVIe-XVIIIe siècles. La culture de la vie et de la mort, édité par Henryk Suchojad, Varsovie 2001, pp. 235-260 ; Rafał Nestorow, "Magna pompe et splendide appareil". Cérémonie funéraire d'Adam Mikołaj Sieniawski à Lviv et Brzeżany en 1726, dans : The Art of the Eastern Borderlands, vol. 6, ed. Andrzej Betlej, Piotr Krasny, Kraków 2006, pp. 225-241, aussi : Agnieszka Slaby, "Because du jugement inévitable de Dieu, je pars sur le chemin de l'éternité" - édition et analyse du contenu du testament du Grand Hetman de la Couronne Adam Mikołaj Sieniawski, "Klio. Périodique consacré à l'histoire de la Pologne et à l'histoire générale », 2015, vol. 35, n° 4, pp. 187-211.

[86] Urszula Kicińska, Relacje patron – sługa w świecie korespondencji ekonomicznej Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, kasztelanowej krakowskiej, w: Tożsamość kobiet w Polsce. Interpretacje, t. 1: Od czasów najdawniejszych do XIX wieku, red. Iwona Maciejewska, Olsztyn 2016, s. 61–74.

[86] Urszula Kicińska, Relations patronne-servante dans le monde de la correspondance économique d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska, châtellenie de Cracovie, dans : Identité des femmes en Pologne. Interprétations, volume 1 : Des temps les plus anciens au XIXe siècle, sous la direction d'Iwona Maciejewska, Olsztyn 2016, pp. 61-74.

[87] Biblioteka Książąt Czartoryskich, L. Zawadzki do Elżbiety Sieniawskiej, we Lwowie 11 IV 1726, BCz rkps 2702 IV, k. 885-886.

[87] Bibliothèque des Princes Czartoryski, L. Zawadzki à Elżbieta Sieniawska, à Lviv, 11 avril 1726, BC, manuscrit 2702 IV, feuilles 885-886.

[88] Bożena Popiołek, Gdańskie kontakty handlowe Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, hetmanowej w. kor., „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace Historyczne”, 1993, nr 158, s. 203-220.

[88] Bożena Popiołek, contacts commerciaux à Gdańsk d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska, reine de Pologne, "Rocznik Naukowo-Dydakyczny WSP w Krakowie. Œuvres historiques », 1993, n° 158, pp. 203-220.

[89] Janusz S. Nowak, Dobra i zamek w Spytkowicach za czasów Sieniawskich i Czartoryskich (1704-1782), „Krakowski Rocznik Archiwalny”, 2009, t. 15, s. 93-134.

[89] Janusz S. Nowak, Dobra et le château de Spytkowice au temps des Sieniawski et des Czartoryski (1704-1782), "Krakowski Archival Yearbook", 2009, vol. 15, pp. 93-134.

[90] Moshe Rosman, The Lords’ Jews: Magnate-Jewish Relations in the Polish-Lithuanian Commonwealth during the eighteenth century, Cambridge 1999 (wyd. pol.: Moshe Rosman, Żydzi pańscy. Stosunki magnaco-żydowskie w Rzeczypospolitej XVIII wieku, Warszawa 2005); Janusz S. Nowak, Żydzi w kręgu Denhoffów, Sieniawskich i Czartoryskich (II połowa XVII – koniec XIXI wieku). Słownik biograficzny, Kraków 2007.

[90] Moshe Rosman, Les Juifs des Seigneurs : les relations magnat-juif dans le Commonwealth polono-lituanien au XVIIIe siècle, Cambridge 1999 2005) ; Janusz S. Nowak, Juifs du cercle des Denhoff, Sieniawski et Czartoryski (seconde moitié du XVIIe siècle - fin du XIXe siècle). Dictionnaire biographique, Cracovie 2007.

[91] Moshe Rosman, Izrael Rubinowicz. Żyd w służbie polskich magnatów w XVIII wieku, tłum. W. Tyszka, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 1982, nr 3-4, s. 497-507; Kinga Sajdak, Relacje patron - sługa na przykładzie Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej i Izraela Rubinowicza, w: W kręgu patronatu kobiecego XVII-XVIII wieku, red. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Anna Penkała-Jastrzębska, Agnieszka Słaby, Kraków 2018, s. 193-204.

[91] Moshe Rosman, Izrael Rubinowicz. Un Juif au service des magnats polonais au XVIIIe siècle, trad. W. Tyszka, "Silesian Historical Quarterly Sobótka", 1982, n° 3-4, pp. 497-507 ; Kinga Sajdak, Relations patron-serviteur sur l'exemple d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska et Izrael Rubinowicz, dans : Dans le cercle du patronage féminin du 17e au 18e siècle, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Anna Penkała-Jastrzębska, Agnieszka Nagle, Cracovie 2018, pages 193-204.

[92] Janusz S. Nowak, Feyga Lejbowiczowa arendarka w Końskowoli Sieniawskich. Z dziejów gospodarczej aktywności kobiet żydowskich w początkach XVIII wieku, „Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie”, 2003, t. 48, s. 212-236; Agnieszka Słaby, Kobiety w kręgach administracyjnych latyfundium magnackiego – na przykładzie dóbr Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, w: Epistolografia w dawnej Polsce, t. VI: Stulecia XVI-XIX: Nowa perspektywa historyczna i językowa, red. Piotr Borek i Marceli Olma, Kraków 2015, s. 279-290.

[92] Janusz S. Nowak, locataire Feyga Lejbowicz à Końskowola Sieniawskie. De l'histoire de l'activité économique des femmes juives au début du XVIIIe siècle, "Annuaire de la Bibliothèque scientifique de l'Académie polonaise des sciences et de l'Académie polonaise des sciences à Cracovie", 2003, vol. 48, pp. 212-236 ; Agnieszka Głosy, Les femmes dans les cercles administratifs du magnat du latifundium - sur l'exemple d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska, dans : Épistolographie dans l'ancienne Pologne, vol. VI : Stulecia XVI-XIX : Une nouvelle perspective historique et linguistique, édité par Piotr Borek et Marceli Olma, Cracovie 2015 p. 279-290.

[93] Biblioteka Książąt Czartoryskich, NN do Elżbiety Sieniawskiej, z Jarosławia 4 XII 1710, BCz rkps 2707 IV, k. 429–436.

[93] Bibliothèque des Princes Czartoryski, NN à Elżbieta Sieniawska, de Jarosław, 4 décembre 1710, BCz, manuscrit 2707 IV, feuilles 429–436.

[94] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Marcjan Wołłowicz do Elżbiety Sieniawskiej, w Warszawie 16 III 1711, BCz rkps 2707 IV, k. 445.

[94] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Marcjan Wołłowicz à Elżbieta Sieniawska, à Varsovie, 16 mars 1711, BCz, manuscrit 2707 IV, feuille 445.

[95] Zob.: Rafał Nestorow, Pro domo et nominae suo, Fundacje i inicjatywy artystyczne Adama Michała i Elżbiety Sieniawskich, Warszawa 2016.

[95] Voir : Rafał Nestorow, Pro domo et nominae suo, Fondations et initiatives artistiques d'Adam Michał et Elżbieta Sieniawski, Varsovie 2016.

[96] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Stanisław Sokołowski do Elżbiety Sieniawskiej, w Krakowie 26 III 1724, BCz rkps 2707 IV, k. 536–537.

[96] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Stanisław Sokołowski à Elżbieta Sieniawska, à Cracovie, 26 mars 1724, BCz, manuscrit 2707 IV, pp. 536-537.

[97] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Franz Anton Mayer do Elżbiety Sieniawskiej, w Przybysławicach 30 I 1723, BCz rkps 2707 IV, k. 287.

[97] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Franz Anton Mayer à Elżbieta Sieniawska, à Przybysławice 30 janvier 1723, BCz, manuscrit 2707 IV, feuille 287.

[98] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Franz Anton Mayer do Elżbiety Sieniawskiej, w Przybysławicach 30 I 1723, BCz rkps 2707 IV, k. 288.

[98] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Franz Anton Mayer à Elżbieta Sieniawska, à Przybysławice 30 janvier 1723, BCz, manuscrit 2707 IV, feuille 288.

[99] Janusz S. Nowak, Dobra wilanowskie za Elżbiety Sieniawskiej 1720-1729 w świetle archiwaliów Biblioteki Czartoryskich w Krakowie, „Studia Wilanowskie”, 2003, t. 14, s. 53-87; Rafał Nestorow, Jakub Sito, Ad Villam Novam, t. 3, Rezydencja i dobra wilanowskie w świetle materiałów archiwalnych z Biblioteki Czartoryskich w Krakowie, Warszawa 2010.

[99] Janusz S. Nowak, Le domaine de Wilanów pour Elżbieta Sieniawska 1720-1729 à la lumière des archives de la Bibliothèque Czartoryski de Cracovie, "Studia Wilanowskie", 2003, volume 14, pp. 53-87 ; Rafał Nestorow, Jakub Sito, Ad Villam Novam, tome 3, La résidence et le domaine de Wilanów à la lumière des documents d'archives de la Bibliothèque Czartoryski de Cracovie, Varsovie 2010.

[100] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Radgowski do Elżbiety Sieniawskiej, w Brzeżanach 21 VII 1720, BCz rkps 2707 IV, k. 611.

[100] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Radgowski à Elżbieta Sieniawska, à Brzeżany, 21 juillet 1720, BCz, manuscrit 2707 IV, feuille 611.

[101] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Radgowski do Elżbiety Sieniawskiej, w Brzeżanach 21 VII 1720, BCz rkps 2707 IV, k. 613.

[101] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Radgowski à Elżbieta Sieniawska, à Brzeżany, 21 juillet 1720, BCz, manuscrit 2707 IV, feuille 613.

[102] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Franciszek Łoski do Elżbiety Sieniawskiej, z Warszawy 20 V 1723,BCz rkps 2707 IV, k. 497–500; BCz rkps 2707 IV, k. 501–503.

[102] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Franciszek Łoski à Elżbieta Sieniawska, de Varsovie le 20 mai 1723, BC, manuscrit 2707 IV, feuilles 497–500 ; BCz, manuscrit 2707 IV, p. 501–503.

[103] Rafał Nestorow, Artyści i rzemieślnicy z krajów monarchii habsburskiej w służbie Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, w: Między Wrocławiem a Lwowem. Sztuka na Śląsku, w Małopolsce i na Rusi Koronnej w czasach nowożytnych, red. Andrzej Betlej, Katarzyna Brzezina-Scheuerer, Piotr Oszczanowski, Wrocław 2011, s. 277–289.

[103] Rafał Nestorow, Artistes et artisans des pays de la monarchie des Habsbourg au service d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska, dans : Entre Wrocław et Lwów. Art in Silesia, Lesser Poland and Crown Ruthenia in modern times, sous la direction d'Andrzej Betlej, Katarzyna Brzezina-Scheuerer, Piotr Oszczanowski, Wrocław 2011, pp. 277-289.

[104] Katarzyna Kuras, Kulinarne fascynacje i francuscy kucharze w kręgu korespondencyjnym Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, w: Kobiece kręgi korespondencyjne w XVII–XIX wieku, red. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa 2016, s. 57–67.

[104] Katarzyna Kuras, Fascinations culinaires et chefs français dans le cercle de correspondance d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska, dans : Les cercles de correspondance des femmes au XVIIe-XIXe siècle, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie 2016, p. 57 –67.

[105] Archiwum Główne Akt Dawnych, Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska do Karola Stanisława Radziwiłła, Lwów, 9 I 1715, Archiwum Radziwiłłów Dz. V, nr 12475, cz. 3, k. 64.

[105] Archives centrales des documents historiques, Elżbieta née Lubomirska Sieniawska à Karol Stanisław Radziwiłł, Lviv, 9 janvier 1715, Radziwiłł Archives Journal V, n° 12475, partie 3, feuille 64.

[106] Janusz S. Nowak, Kapele muzyczne na dworze hetmana Adama Mikołaja Sieniawskiego i jego żony Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej (1685-1729), „Muzyka”, 2003, nr 3, s. 17-48, Janusz S. Nowak, Źródła tradycji muzycznej Sieniawy i Puław, „Kamerton”, 2006, nr 1, s. 74-79.

[106] Janusz S. Nowak, Groupes de musique à la cour de l'hetman Adam Mikołaj Sieniawski et de sa femme Elżbieta Sieniawska née Lubomirska (1685-1729), "Muzyka", 2003, n° 3, pp. 17-48, Janusz S. Nowak, Sources de la tradition musicale de Sieniawa et Puławy, "Kamerton", 2006, n° 1, pp. 74-79.

[107] Rafał Nestorow, Jan Baptysta Kendel – nadworny ogrodnik Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej. Przyczynek do badań nad rolą i warsztatem ogrodnika w pierwszej połowie XVIII wieku w Polsce, „Arboretum Bolestraszyce”, 2005, z. 10. s. 7-43.

[107] Rafał Nestorow, Jan Baptysta Kendel - jardinier de la cour d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska. Contribution à la recherche sur le rôle et l'atelier du jardinier dans la première moitié du XVIIIe siècle en Pologne, "Arboretum Bolestraszice", 2005, numéro 10. pp. 7-43.

[108] Korespondencja Elżbiety Lubomirskiej Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej, t. 1: Z serca kochająca żona i uniżona sługa. Listy Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej do męża Adama Mikołaja Sieniawskiego z lat 1688–1726, oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2016, Korespondencja Elżbiety Lubomirskiej Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej, t. 2: Jaśnie Oświecona Mościa Księżno Dobrodziejko. Informatorzy i urzędnicy, oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2016, Korespondencja Elżbiety Lubomirskiej Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej, t. 3: Rodzina, przyjaciele i klienci (wybór), oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2016.

[108] Correspondance d'Elżbieta Lubomirska Sieniawska, châtelaine de Cracovie, vol 1 : Une épouse aimante et une humble servante de cœur. Lettres d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska à son mari Adam Mikołaj Sieniawski de 1688 à 1726, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie - Bellerive-sur-Allier 2016, Correspondance d'Elżbieta Lubomirska Sieniawska, châtelaine de Cracovie, tome 2 : Votre Majesté l'Illuminée, Duchesse Dobrodziejko. Informateurs et fonctionnaires, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie - Bellerive-sur-Allier 2016, Correspondance d'Elżbieta Lubomirska Sieniawska, châtellenie de Cracovie, vol 3 : Famille, amis et clients (sélection), éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie - Bellerive-sur-Allier 2016.

[109] Biblioteka Książąt Czartoryskich, Elżbieta Sieniawska do Adama Mikołaja Sieniawskiego, w Puławach 5 VII 1712, BCz rkps 5943 III, nr 37357, b. p.; zob. też: Korespondencja Elżbiety Lubomirskiej Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej, t. 1: Z serca kochająca żona i uniżona sługa. Listy Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej do męża Adama Mikołaja Sieniawskiego z lat 1688–1726, oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2016, s. 305.

[109] Bibliothèque des Princes Czartoryski, Elżbieta Sieniawska à Adam Mikołaj Sieniawski, à Puławy, 5 juillet 1712, BCz, manuscrit 5943 III, n° 37357, sans date ; voir aussi : Correspondance d'Elżbieta Lubomirska Sieniawska, châtelaine de Cracovie, vol. 1 : Une épouse aimante et une humble servante de cœur. Lettres d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska à son mari Adam Mikołaj Sieniawski de 1688 à 1726, éd. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Slaby, Varsovie - Bellerive-sur-Allier 2016, p. 305.

[110] Agnieszka Słaby, „Ja tylko w dobrodziejce swoi mam nadzieję…” – listy Joanny Potockiej jako odzwierciedlenie uwarunkowań społecznych i biologicznych w korespondencji staropolskiej, w: Epistolografia dawnej Rzeczypospolitej, t. 1: XVI-XVIII wiek, red. Piotr Borek, Marceli Olma, Kraków 2011, s. 241-252, Agnieszka Słaby, Rządzicha oleszycka. Dwór Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej jako przykład patronatu kobiecego w czasach saskich, Kraków 2014.

[110] Agnieszka Slaby, "Je n'espère qu'en mon bienfaiteur..." - Lettres de Joanna Potocka comme reflet des conditions sociales et biologiques dans la correspondance polonaise ancienne, dans : Epistolografia olde Rzeczpospolita, vol. 1 : 16e-18e siècle, édité par Piotr Borek , Marceli Olma, Cracovie 2011, pp. 241-252, Agnieszka Slaby, Rządzicha oleszycka. La cour d'Elżbieta Sieniawska née Lubomirska comme exemple de patronage féminin à l'époque saxonne, Cracovie 2014.

Artykuł pochodzi z katalogu „Elżbieta Sieniawska. Królowa bez korony”, red. Konrad Morawski, Konrad Pyzel, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Warszawa 2020. Został przygotowany w ramach projektu finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki: Dobrodziejki i klienci. Specyfika patronatu kobiecego i relacji klientalnych w czasach saskich, UMO-2015/19/B/HS3/01797.

L'article provient du catalogue "Elżbieta Sieniawska. Reine sans couronne », édité par Konrad Morawski, Konrad Pyzel, Musée du palais du roi Jan III à Wilanów, Varsovie 2020. Il a été préparé dans le cadre d'un projet financé par le Centre national des sciences : Bienfaiteurs et clients. La spécificité du mécénat féminin et de la relation client à l'époque saxonne, UMO-2015/19/B/HS3/01797.

Katalog powstał jako zapowiedź wystawy upamiętniającej 300. rocznicę zakupu dóbr wilanowskich przez Elżbietę Sieniawską.

Le catalogue a été créé comme une annonce de l'exposition commémorant le 300e anniversaire de l'achat du domaine de Wilanów par Elżbieta Sieniawska.

11/02/2022

drukuj

imprimer

Polecane

recommandé

Elżbieta Sieniawska. Królowa bez korony

Elisabeth Sieniawska. Reine sans couronne

Na publikację składa się 14 esejów, opracowania dotyczące architektury, wystroju i wyposażenia rezydencji wilanowskiej w czasach Elżbiety Sieniawskiej, a także katalog wybranych obiektów związanych z tą niezwykłą postacią.

La publication se compose de 14 essais, d'études sur l'architecture, le décor et l'équipement de la résidence Wilanów à l'époque d'Elżbieta Sieniawska, ainsi que d'un catalogue d'objets sélectionnés liés à cette figure extraordinaire.

Znikanie

disparaître

Pałac w Łubnicach – jedna z najważniejszych rezydencji Elżbiety Sieniawskiej – dziś już nie istnieje, została wysadzona w powietrze przez …

Le palais de Łubnice - l'une des résidences les plus importantes d'Elżbieta Sieniawska - n'existe pas aujourd'hui, il a été dynamité par …

Nad listami Elżbiety Sieniawskiej

Sur les lettres d'Elżbieta Sieniawska

Korespondencja Elżbiety Sieniawskiej, mimo iż zachowana jedynie fragmentarycznie, liczy co najmniej kilka tysięcy listów pisanych przez nią i do niej …

La correspondance d'Elżbieta Sieniawska, bien que conservée de manière fragmentaire, comprend au moins plusieurs milliers de lettres écrites par elle et à elle ...

Tagi

Mots clés

Indeks Rzeczowy:

Index des articles :

fundatorpolitykapatronepistolografialistdyplomacja

fondateurpolitiquemécènepistolographielistediplomatie

Indeks Osobowy:

Index personnel :

Sieniawska z Lubomirskich Elżbieta HelenaLubomirski Stanisław HerakliuszLubomirski Hieronim AugustynSieniawski Adam MikołajSobieska Maria KazimieraJan III Sobieski

Sieniawska née Lubomirski Elżbieta HelenaLubomirski Stanisław HerakliuszLubomirski Hieronim AugustynSieniawski Adam MikołajSobieska Maria KazimieraJan III Sobieski

Indeks Chronologiczny:

Index chronologique :

wiek XVII - II poł.wiek XVIII - I poł.

17ème siècle - 2ème moitié 18ème siècle - 1ère moitié

Inne:

Autre: